«Нікуды нам не падзецца ад адаптацыі да дэмакратычнага ладу жыцця»

Я доўга думаў, каго ўзяць у героі маёй рубрыкі на першы паслявыбарчы выпуск газеты. Інтэрв’ю рыхтуюцца загадзя, і калі мы пішам гэтую размову з філосафам Валянцінам Акудовічам, я, безумоўна, не магу ведаць вынікаў выбараў, як і таго, што адбудзецца на Кастрычніцкай плошчы. Але я ведаю, што змены ў свядомасці не адбываюцца імгненна, і 20 снежня ў Беларусі будуць жыць тыя ж самыя беларусы, што і 18-га. Хто яны і на што яны здольныя — пра гэта мы і пагаворым з Валянцінам Акудовічам.

«Мае мары віравалі толькі вакол творчасці»

– Як становяцца філосафамі ў Беларусі? У вас вельмі адпаведная біяграфія для нефармальнага філосафа: «Працаваў экспедытарам на Свіслацкім хлебазаводзе, токарам, слесарам і інжынерам па металу на Мінскім маторным заводзе, быў кіраўніком турысцкага кружка ў Доме піянераў Заводскага раёна, вартаваў розныя ўстановы, працаваў лодачнікам на аўтатурбазе «Нарачанка». Вартаўнік, лодачнік... Ніколі не хацелася ўбудавацца ў сістэму, рабіць кар’еру — ці не давалі?

– З дзяцінства і доўгі час потым я не ўяўляў сабе, што ў свеце існуе нейкая пасада, вышэйшая за «пасаду пісьменніка». Таму для мяне не мела значэння, кім быць, калі не быць пісьменнікам. Абы хапала грошай, каб у вольны час чытаць кніжкі і вандраваць па гарах.

З гэтага і ніякіх думак пра кар’еру ў звычайным сэнсе я ніколі не меў. Мае мары віравалі толькі вакол творчасці.

Праўда, пасля некалькіх гадоў працы ў штотыднёвіку «Культура» я нават апынуўся на пасадзе першага намесніка галоўнага рэдактара. Але даволі хутка звольніўся з яе, бо зразумеў, што праца-функцыя мне не ў смак і да таго ж замінае вольнаму мысленню. А што тычыцца стасункаў з сістэмай увогуле, то хаця зусім выслізнуць з яе цугляў было немагчыма, але заўсёды можна было знайсці сабе зацішнае месца ў ейных закутках, калі цябе не палохаў статус маргінала.

Толькі аднойчы ў мяне з сістэмай здарыўся жорсткі канфлікт. Калі ў часопісе «Крыніца», дзе я тады працаваў, улада гвалтам змяніла галоўнага рэдактара. Тады ў знак пратэсту я пакінуў выданне. Але на гэтым гісторыя не скончылася. Праз некалькі дзён з часопіса сышла і ўся рэдакцыя. Здаецца, у Беларусі гэта быў адзіны выпадак такога кшталту палітычнага пратэсту.

– У 1980-м вы скончылі Маскоўскі літаратурны інстытут імя М. Горкага пры СП СССР. То бок пасля гэтага вы афіцыйна сталі пісьменнікам. Але чаму пасля гэтага пайшлі працаваць вартавым?

– Якраз таму, што я хацеў быць пісьменнікам не афіцыйна, а насамрэч. У творчых прафесіях дыплом сам па сабе ні пра што не кажа. Бо не ён робіць чалавека пісьменнікам, акцёрам, мастаком, а яго тэксты, спектаклі, карціны.

Пасля Літінстытута я быў накіраваны ў Саюз пісьменнікаў БССР, і там маім працаўладкаваннем нейкі час займаўся Іван Пятровіч Шамякін. Дык вось, я вельмі хваляваўся, што Шамякін падшукае мне месца ў якой-небудзь рэдакцыі, бо імкнуўся толькі ў вартаўніцкую каморку, каб у адзіноце сам-насам крэмзаць паперу. На маё шчасце, вольных месцаў у рэдакцыях тады не было.

– Прафесію «пісьменнік» вы атрымалі яшчэ ў 80-м, але, калі не памыляюся, першую кніжку «Мяне няма. Роздумы на руінах чалавека» напісалі толькі ў 1998 годзе. Чаму?

– Увогуле, я досыць марудна сталеў як эстэтычна, так і інтэлектуальна. Але асноўная прычына была ў тым, што гэта быў яшчэ не мой час.

А вось калі пачалася «перабудова», а затым нацыянальнае адраджэнне, тады я адчуў, што цяпер для мяне ёсць месца ў публічным дыскурсе. Больш за тое — што я нават патрэбны яму. І я без роздуму адгукнуўся на гэты покліч.

«Акрамя пісання вершаў і палітычных маніфестаў супраціву, усё астатняе ў краіне робіцца без нас»

– У эсэ «Без нас» вы пісалі пра тое, як большасць беларусаў жыве зусім іншымі праблемамі, чым нацыянальная эліта. Але хіба ў іншых краінах гэтага няма?

Я на Радыё «Свабода» сустракаў шмат амерыканцаў (журналістаў, настаўнікаў мовы), якія не жадалі разумець, чаму большасць выбірае Буша, насміхаліся над шоу-бізнесам, тэлеканаламі, спортам — карацей, тым, чым жыве звычайны амерыканец. Дык там таксама «без нас», ці наш выпадак дастаткова ўнікальны?

– Ваша праўда, у кожнай краіне эліта гэта нешта іншае, чым паспалітае людства. Але іншасць эліты зусім не ў тым, што яна мае адметныя палітычныя ці эстэтычныя прыярытэты адрозна асноўнай масы насельніцтва.

Паспаліты чалавек арганізуе сваё жыццё вакол сябе як галоўнай каштоўнасці. А эліта, калі гэта сапраўды эліта, акрамя сябе мае на мэце і нейкія ўніверсальныя каштоўнасці: лёс краіны, культуры, перспектывы развою грамадства і г.д і да т.п. Дарэчы, і лёс паспалітага чалавека таксама...

Але эсэ «Без нас» было не пра эліту, як такую, а пра нацыянальна свядомых беларусаў. Там я са скрухай пісаў, што і ўлада, і грамадства, і ўся краіна ў цэлым жывуць без нас, нацыянальна заангажаваных, і каб не трохі апазіцыйных медыя, дык і ўвогуле ніхто, акрамя нас саміх, не ведаў бы пра нашае існаванне. Бо акрамя пісання вершаў і палітычных маніфестаў супраціву, усё астатняе ў краіне робіцца без нас.

Вось і сёння мы рыхтуемся да Плошчы, як да галоўнай нашай справы. А калі адтуль разый¬дземся, дык нам зноў не будзе чаго рабіць, акрамя як пісаць вершы.

«І ў тым, што начальнік крадзе, людзей злуе не тое, што ён крадзе, а тое, што крадзе ён, а не яны»

– Чаму беларусы ў сваёй масе часам не гатовыя пратэставаць, нават калі відавочна прыцясняюць іхнія сацыяльныя правы? Вось на нейкім заводзе ці на будоўлі начальнік крадзе, а большасць ведае гэта і маўчыць.

– Таму што амаль кожны рабочы і сам крадзе. Прынамсі, гатовы скрасці, калі з’явіцца такая магчымасць.

Інакш кажучы, усе мы маем аднолькавую сацыяльную ментальнасць. І ў тым, што начальнік крадзе, людзей злуе не тое, што ён крадзе, а тое, што крадзе ён, а не яны. Нядаўна пачуў, як адна жанчына з захапленнем казала пра мужа сваёй прыяцелькі: «Ён і працаваць, і красці ўмее».

Дарэчы, і захапленне людзей Аляксандрам Лукашэнка таксама шмат у чым паходзіць з гэтага. А сапраўды, каб так лоўка і грунтоўна абакрасці Расію, трэба мець не абы якія здольнасці.

– Калі нейкія асаблівасці нашага менталітэта тлумачаць геаграфіяй і балотамі, маўляў, мы не гарачыя паўднёвыя людзі, то я адразу магу запярэчыць, што ў Еўропе, калі трэба ці калі ёсць прычына, пратэстуюць і гарачыя італьянцы, і нібыта чапурыстыя англічане, і халодныя датчане. Здаецца, справа не ў тэмпераменце, а ў грамадска-палітычным развіцці. Ці не так?

– І так, і не. Грэкі на мітынгі ды шэсці ходзяць ці не часцей, чым на працу, а датчан альбо шведаў за гэтым заняткам я нешта ніколі не бачыў. Дарэчы, падчас нядаўняга сусветнага фінансава-эканамічнага крызісу, які пачаўся з ЗША і добра вылез бокам простым амерыканцам, яны зусім не спяшаліся ісці на свае «авеню» ды «стрыты», каб бунтаваць там супраць улады буйнога бізнесу.

Між іншым, у сярэдзіне 90-х дзесяткі тысяч беларусаў раз-пораз выходзілі на вуліцы, і тады ад былых лідараў польскай «Салідарнасці» я пачуў, што на гэтую пару ў нас самая актыўная і шматлікая апазіцыя ў Еўропе. Але ці сведчыў палітычны шал аб высокай палітычнай культуры беларусаў? Не ўпэўнены. Інакш куды ўсё гэта падзелася пазней, калі беларусы спрэс зрабіліся палітычна абыякавымі?

Дарэчы, калі б да ўлады прыйшлі дэмакраты, дык праз паўгады іхняга кіравання нашыя вуліцы зноў загулі б ад пратэстных акцый. І я не ўпэўнены, што дэмакратычная ўлада вытрымала б супраціў вуліцы.

«У перспектыве Беларусь мне бачыцца падобнай да бальшыні краінаў сярэдняй Еўропы»

– Для мяне гэта ўвогуле адно з самых галоўных пытанняў — мы такія, якія ёсць, проста таму, што мы яшчэ неразвітыя ў палітычным сэнсе? І з цягам часу мы станем збольшага «нармальнымі» еўрапейцамі (вядома, са сваімі асаблівасцямі) ці надоўга яшчэ застанемся такімі еўраазійскімі, з сакральнай любоўю да ўлады і страхам выказваць сваю думку?

– Натуральна, мы будзем мяняцца, бо поле магчымасцяў для змен і трансфармацый у нас яшчэ досыць шырокае. І нікуды нам не падзецца ад адаптацыі да дэмакратычнага ладу жыцця. Аўтарытарная воля Лукашэнка надоўга і значна замарудзіла гэтыя працэсы, але немагчыма знаходзіцца ў сярэдзіне Еўропы і пры гэтым вечна жыць па законах Азіі.

Праўда, наперадзе як бы выяўляецца небяспека ператварэння Беларусі ў фарпост «еўраазійства» на захадзе, але гэтая гіпатэтычная версія не мае шанцаў рэальна спраўдзіцца, бо ідэалагемна яна паходзіць з ужо прамінулых эпох. У пару камунікатыўна адкрытых грамадстваў геапалітычныя канфігурацыі будуць вымалёўвацца на зусім іншых ад уласна тэрытарыяльных падставах.

Але вернемся да вашага пытання. У перспектыве Беларусь мне бачыцца падобнай да бальшыні краінаў сярэдняй Еўропы — хіба што з больш заўважным складнікам рускасці, які будзе выразна праяўляцца ў нас не толькі з суседства (а некалі і доўгага супольнага жыцця) з Расіяй, а найперш з таго, што Беларусь як такая ёсць гістарычным вынікам паступовага злучэння русінства з ліцвінствам. І калі глядзець на Беларусь з будучага, дык я б не моцна нурыўся з таго, што змены тут адбываюцца не так хутка, як многім з нас гэтага хацелася б. Добра вядома, што глыбокая рэчка цячэ паволі.

– Калі вы кажаце пра тое, што Беларусь вам «у перспектыве бачыцца падобнай да бальшыні краінаў сярэдняй Еўропы», гэта азначае і дэмакратыю і падзел улад. Магчыма, філосаф глядзіць на час даволі з вышыні вечнасці, але нам, звычайным грамадзянам, хочацца ведаць адказ — калі? Калі вы бачыце рэальнай такую перспектыву?

– Гэта пытанне да валхаўца, а не да інтэлектуала. Ну але калі вы настойваеце, дык я б казаў (што праўда, без асаблівай упэўненасці ў прагнозе) пра 10-15 гадоў. Гэты тэрмін нам спатрэбіцца пры любым раскладзе: з Лукашэнка ці без яго. Натуральна, я не маю на ўвазе, што тады мы зусім і спрэс «дэмакратызуемся», але нашыя дэмакратычныя інстытуты бадай ужо пачнуць рэальна працаваць.

– Лукашэнка на сёння, па-вашаму, яшчэ ўвасабляе нейкія рысы і спадзяванні сярэдняга беларуса, ён застаецца рэхам «калектыўнага падсвядомага» беларусаў? Умее ён мяняцца разам з часам ці безнадзейна адстаў у 90-х гадах?

– Сам Лукашэнка не мяняецца, але ён прыроджаны палітык, і таму, нават асабліва не рэфлексуючы, апошнім часам актыўна мяняе пад наспелыя патрэбы не толькі свой палітычны інструментарый, але і базавыя метады. Аднак феномен яго трывушчасці паходзіць не з гэтага, а з яго неверагоднага ўмельства захоўваць непарушнай свядомасць свайго электарата нават пры самых рашучых трансфармацыях уласных палітычных ініцыятыў.

Гэта падобна на нейкае вядзьмарства, але, мяняючы свет вакол сябе, Лукашэнка і яго даміноўны электарат трымаюцца адзін аднаго таму, што самі светапоглядна застаюцца нязменнымі.