«Калі мяне затрымалі, маёр сказаў: усе спяць, а гэты псіх лазіць ноччу па скалах»

26 лістапада Уладзіміру Караткевічу спаўняецца 80. Многіх пытанняў класіку ўжо больш за чвэрць стагоддзя не задасі, але на некаторыя адказы атрымаць можна. «Выбранае» інтэрв’ю Уладзіміра Караткевіча.

У тэксце выкарыстаны выказванні Уладзіміра Караткевіча з аўтабіяграфіі «Дарога, якую прайшоў», а таксама адказы на пытанні А. Губіч і Таццяны Шамякінай. Фота – uladzimir-karatkevich.com.

– Падчас вайны, калі вы, Уладзімір Сямёнавіч, былі яшчэ дзіцём, загінуў ваш старэйшы брат. А вы ў эвакуацыі апынуліся ў інтэрнаце. Чаму?

– Здарылася звычайная на вайне рэч: доўгі час не ведаў, дзе бацькі і ці жывыя яны наогул, а калі жывыя, то дзе, за лініяй фронту або паспелі эвакуіравацца.

Быў спачатку ў Маскве, потым на Разаншчыне. Пасля давялося ўцякаць і адтуль. На Урал, у наваколле Кунгура. Выпадкова даведаўся, што бацькі ў Арэнбургу. З вялікімі цяжкасцямі (без пропуска і білета) дабраўся да іх. У Арэнбургу скончыў шосты клас.

Потым – нядаўна вызвалены Кіеў (Беларусь яшчэ была акупіраваная). Крашчацік ляжаў у руінах. Па бульвары Шаўчэнкі некалькі разоў на суткі праходзіў трамвай. У руінах універсітэта мы разважаліся, шукаючы міны. Як не трапіў у «палату мінёраў» (па выразу майго друга Барадуліна), сам не ведаю.

Уладзімір Караткевіч у 1959-м

– У 49-м вы паступілі ў Кіеўскі універсітэт на філалагічны факультэт. Яшчэ з дзяцінства марылі стаць пісьменнікам?

– Не, калі паступаў ва універсітэт, я хацеў быць літаратуразнаўцам. Напісаў некалькі прац: «Багдановіч і сучаснасць», «Моўная стыхія Пушкіна», «Беларускія і ўкраінскія школьныя драмы»…

Пасля заканчэння універсітэта я здаў кандыдацкі мінімум і пачаў быў пісаць дысертацыю пра паўстанне 1863 г. ва ўсходнеславянскіх і польскай літаратурах, але прыйшлі іншыя інтарэсы: з'явілася задумка аб рамане («Каласы пад сярпом тваім» – С.) на тую самую тэму. Да рэалізацыі яе, праўда, я прыступіў толькі праз дванаццаць год.

– Што вас прымусіла паехаць у сакавіку 1953-га ў Маскву на пахаванне Сталіна?

– На пахаванне Сталіна паехаў і падбіў на паездку хлопцаў з пакоя не з-за смутку, а каб бачыць уласнымі вачамі. І ўбачыў. І, разам з хлопцамі, дапамагаў санітарам выцягваць з цісканіны людзей. І патрапіў у пераробку ў Веташным завулку ў дзень пахавання. А гэта ўжо не пакідала ніякіх сумневаў і выклікала адно жаданне: «Хутчэй бы скончылі з усім гэтым»…

1969. Уладзімір Караткевіч на Прыпяці

– Вы – пісьменнік рамантычнага складу...

– Я не пісьменнік рамантычнага складу! Хто хоча, каб я яго паважаў – хай здасць гэта азначэнне, гэты ярлык у архіў.

– Добра. Але ці ёсць у вашых літаратурных герояў прататыпы?

– Я, можа, больш чым хто авантурыст (хоць ніколі не шукаў у авантурах выгады), і жыццё падсоўвае мне і такіх людзей, і такія выпадкі, якія не назавеш штодзённымі.

Вось, скажам, падзеі толькі дзесяці дзён верасня 1978 года. З 9-га па 21-га. Палёт у Душанбе. – Паход у Варзобскую цясніну. – Пастухі, што спускаліся з гор чародамі. – Старажытная крэпасць у Гісары. Рынкі і іх людзі. – Музеі. – Кераміка і яе вывучэнне. – Будоўля Нурэкскай ГЭС. – Над гарамі ў Самаркандзе. – Узбекскае вяселле ля Гур-Эміра. – Абсерваторыя ў Афрасіябе. – Начны кішлак Улуг-бек. – Зноў Душанбе. – Таджык-міліцыянер і яго сям’я. – Спрэчкі аб каране і хрысціянстве. – Начныя кішлакі ў Варзобе. – Пералёт у Абхазію і выхад у мора з рыбакамі, якіх ведаю шмат год…

Гэта не рамантыка. Такім жыццём жывуць многія тысячы людзей. І я хачу жыць і жыву, як яны, і люблю іх, і апісваю.

– Вы сказалі, што лічыце сябе авантурыстам. А маглі б прыгадаць нейкі кур’ёзны выпадак са сваіх падарожжаў?

– Сцэна ў кактэбельскай міліцыі. Пагранічнікі затрымалі. Маёр: «Каго затрымалі? Мы яго шмат год ведаем. Добрыя людзі ўсе спяць, а гэты псіх лазіць ноччу па скалах». Мне гэтыя словы – самая дарагая ўзнагарода.

Падчас экспедыцыі па Палессі на цеплаходзе «Владимир Маяковский». З левага боку ад рубкі ў берэце Валянцін Ждановіч, з правага боку ад рубкі Уладзімер Караткевіч, на пярэднім плане з правага боку Зянон Пазняк (фота з архіва reginaz.livejournal.com)

– Якія мясціны Беларусі вы найбольш любіце і ведаеце?

– Люблю ўсе месцы на Беларусі. Ведаю таксама ўсе. Некаторыя болей, некаторыя меней. Найбольш – Прыдняпроўе, Палессе, Прыдзвінне, Наваградчыну… А ўсё ведаю і люблю. І яшчэ Далёкі Ўсход, Украіну, Урал, горны Крым і Каўказ. І, пасля Беларусі, больш за ўсё – мора.

З жонкай і маці. Уладзімір Караткевіч жаніўся толькі ў 41 год. Жонка пісьменніка Валянціна Браніславаўна Караткевіч памерла ў пачатку 1983 года. Сябар пісьменніка прафесар Адам Мальдзіс узгадваў: «Калі Валя памерла ад анкалогіі, Валодзя як дзіця разгублены быў, хадзіў непрыкаяны».

– Уладзімір Сямёнавіч, разумею, што гэта пытанне будзе складаным, але ўсё ж: якія вашы творы найбольш дарагія для вас?

– Я назаву тры: «Каласы пад сярпом тваім», «Чазенія» і «Ладдзя роспачы». Раман «Каласы пад сярпом тваім» закранае яркую старонку беларускай гісторыі. Аповесць «Чазенія» дарагая мне як успамін аб цудоўных месяцах, праведзеных на Далёкім Усходзе. «Ладдзя роспачы», па-мойму, найбольш удалая спроба даць абагульнены характар беларуса, якому і чорт не брат, якога і смерць не палохае, які больш за ўсё любіць Радзіму, жыццё і весялосць і ні пры якіх абставінах не ўступіць у барацьбе за іх.

Вядомае фота «Караткевіч з кацянятамі» зрабіў Валянцін Ждановіч. Згодна Уладзіміру Арлову, журналіст і фотамастак Валянцін Ждановіч быў адным з нешматлікіх сапраўдных сяброў Караткевіча. Разам яны былі і ў падарожжы на плыце па Прыпяці летам 1984-га, дзе пісьменніку стала дрэнна. Па вяртанні ў Мінск у Караткевіча развілося страўнікавае кровацячэнне, і ён хутка памёр.Валянцін Ждановіч вельмі цяжка перажываў смерць Караткевіча, казаў пра долю сваёй віны, хоць ініцыятарам трагічнай вандроўкі быў сам пісьменнік

– Вы ж ведаеце ў якім незайздросным стане знаходзіцца нацыянальная культура. Як можна змяніць стаўленне беларусаў да яе?

– Выхоўваць любоў да нацыянальнай культуры можна адным толькі спосабам: выхаваннем у чалавеку годнасці за свой народ і яго дзеянні ў гісторыі. І – у сучасным – працай, часам непасільнай, па асвеце моладзі, па абуджэнні ў ёй глыбокіх ведаў аб сваіх людзях і сваім краі.

Калі ўсе будуць працаваць над гэтым на грані сваіх магчымасцей – грамадства здолее ўсё.