Общество

Сямён Печанко

Гісторык: «Год таму беларусы ўпершыню тварылі сваю гісторыю самастойна»

Аляксандр Пашкевіч – пра галоўныя ўрокі 2020-га і месца Лукашэнкі ў гісторыі краіны.

Фота Радыё Свабода

Якое месца ў гісторыі краіны зоймуць падзеі 2020 года? Які галоўны ўрок вынеслі беларусы з леташніх падзей і чаму ў нас навучыўся астатні свет? На гэтыя ды іншыя пытанні «Салідарнасці» адказаў гісторык Аляксандр Пашкевіч.

— Ці можам мы ўжо цяпер даць ацэнку 2020 году — чым ён стаў для Беларусі?

— Безумоўна, 2020 год увойдзе ў гісторыю краіны як ключавая падзея. Нават у параўнанні з падзеямі пачатку 90-х, калі мы здабылі незалежнасць. І з іншымі знакавымі падзеямі ХІХ і ХХ стагоддзяў, калі ўжо можна было казаць пра беларусаў, як пра народ, які фармаваўся ў асобную нацыю.

Веліч гэтых падзеяў, іх значэнне ў тым, што гэтым разам беларускі народ ствараў гісторыю ўпершыню самастойна. Таму, што дагэтуль у часе векапомных і велічных уздымаў — ці то ў паўстаннях ХІХ стагоддзя, ці ў расійскіх рэвалюцыях 1905 і 1917 гадоў, розных войнаў — заўсёды беларускі народ быў аб’ектам, а сама тэрыторыя нашай краіны не была іх цэнтрам, а толькі рэгіянальным варыянтам разгортвання гэтых падзей.

Паўстанне 1863 года для нас было вельмі важнае, але цэнтрам яго сталі польскія тэрыторыі, а тут усё ж была перыферыя. Расійскія рэвалюцыі, цэнтрам якіх былі Масква і Пецярбург, адкуль усё ішло да нас. Самыя розныя акупацыі, войны, у часе каторых нашыя землі хтосьці займаў, а мы потым выжывалі.

У пачатку 90-х было тое самае. Распадаўся СССР, асноўная гісторыя тады рабілася не ў нас, мы сваю незалежнасць атрымалі дзякуючы найперш геапалітычным падзеям.

2020 год — гэта зусім іншая сітуацыя. Вакол нас нічога не адбываецца. Не адбываецца перадусім у Расіі, з якой мы цесна звязаныя. Усё ціха і спакойна. І вось у нас пачынаюцца самастойныя выступленні. Ні з кім не ўзгодненыя. На нас глядзіць увесь свет, на тое, што гісторыя творыцца тут, а не з’яўляецца перыферыйнай падзеяй для кагосьці. 

У гэтым я бачу векапомнасць гэтых падзей. У тым, што гэта стварае новую рэальнасць. Што беларусы сфармаваліся, як палітычная нацыя. Нацыя, якая ўсведамляе ўласныя інтарэсы, дзейнічае не на падтанцоўках у кагосьці, а дзейнічае, як самастойны суб’ект, да якога мусяць прыслухоўвацца, зважаць на яго. І глядзець, як на прыклад для астатніх.

— Падзеі 2020-га — гэта рэвалюцыя, бунт, паўстанне? Які тэрмін тут найбольш пасуе?

— Пакуль што тэрмін цяжка падабраць, бо падзеі яшчэ не скончыліся. Ёсць такая пагаворка: «Мятеж не может кончиться удачей, — в противном случае его зовут иначе».

Зрэшты, часам рэвалюцыямі называюць і такія падзеі, што самі па сабе не прыводзяць да зменаў рэжымаў. Самы вядомы ў нашым рэгіёне прыклад — рэвалюцыя 1905 года ў Расіі.

У расійскай і сусветнай гістарыяграфіі гэтая падзея лічыцца рэвалюцыяй, хоць у выніку царскі рэжым тады захаваўся. У той жа час, грамадства тады перажыло значныя змены, краіна пасля гэтага не магла заставацца ранейшай. І таму тая падзея ўспрымаецца як рэвалюцыя.

Я думаю, што і наша падзея можа ў любым выпадку ўспрымацца ў якасці рэвалюцыі, перадусім у духоўным плане. Нават, калі тут у бліжэйшы час не будзе канкрэтнага палітычнага выніку ў выглядзе змены рэжыму, то ў любым разе духоўна наша грамадства перарадзілася.

Многія працэсы, якія ў ім адбываліся гадамі да гэтага, сталі відавочнымі, многае сфармавалася ў працэсе падзей.

Я думаю, што для будучыні Беларусі, для беларускага народа, для нацыі гэтыя падзеі сапраўды рэвалюцыйныя. І ў будучыні 2020 год замацуецца ў нашай гістарыяграфіі як год беларускай рэвалюцыі.

— Размах сённяшніх рэпрэсій наводзіць на паралелі з 1930-мі. Ці слушанае такое параўнанне? Пад якой назвай можа ўвайсці ў гісторыю гэты перыяд? 

— Гэта будзе эпоха тэрору і рэакцыі. Рэакцыя такога кшталту звычайна суправаджае масавыя узрушэнні, якія не скончыліся поспехам.

Згадаем ізноў жа рэвалюцыю 1905-га. Спачатку яна была паспяховай, але царскія ўлады здолелі ўзяць сітуацыю ў свае рукі і павярнуць усё назад. Не да канца, натуральна.

З 30-мі гадамі цяжка параўноўваць, хоць гэта і папулярная паралель. Бо і размах рэпрэсій падобны, і узровень беззаконня. Але трэба разумець, што тады была зусім іншая сітуацыя.

Сталінскі тэрор быў планавы. Сталін такім чынам ствараў падкантрольнае сабе грамадства для вырашэння звышзадач, якія ён паставіў перад сабой і перад краінай. Гэта не было паўстанне народу, якое душылі з дапамогай сілы. Маштабны дзяржаўны тэрор праводзіўся ў рамках тагачаснай ідэалогіі.

У наш час нічога такога няма: няма звышзадач, няма адпаведнай ідэалогіі. У рэжыму адна задача — утрымацца. У гэтым прынцыповае адрозненне: там быў рэжым на ўздыме сваёй ідэалагічнай магутнасці, папулярнасці, тут жа рэжым, чыя папулярнасць відавочна растрачаная, ён трымаецца выключна на сіле.

Игорь Кузнецов: «Сегодняшние чекисты кое-где опередили и НКВД, и гестапо»

Дзеля аб’ектыўнасці, я бы параўноўваў нашу сітуацыю не з падзеямі 30-х, а з пачаткам 80-х у Польшчы. Калі была «Салідарнасць», магутны народны рух, а дзяржаўная ідэалогія знаходзілася ў відавочным крызісе, як і эканоміка. І адзінае, што заставалася ў тагачасных камуністычных уладаў Польшчы — сілавыя структуры і падтрымка магутнага ўсходняга суседа.

І пакуль СССР падтрымліваў камуністычную ўладу ў Польшчы, ёй удавалася кіраваць сітуацыяй. Увядзенне вайсковага становішча на час прыдушыла пратэсты, але любіць ад гэтага ўладу палякі больш не сталі.

У нас фактычна тое самае цяпер адбываецца. І эканамічны крызіс, і ідэйны, і актывізацыя масаў, і ўсходні сусед пры боку з пагрозай умяшання. Таму я думаю, што гэта самы блізкі і адэкватны прыклад для параўнання.

— Які галоўны ўрок ці выснову мы можам вынесці з падзей 2020 года? Ці можна ўжо цяпер напэўна сказаць, чаму вуліца не перамагла летась?

— Поспех любой рэвалюцыі найперш залежыць ад таго, наколькі масавымі будуць выступленні і ці адбудзецца раскол эліт. Першае ў нас адбылося. І ў такіх маштабах, што ўразіла не толькі па нашых унутраных мерках, але і па еўрапейскіх, і нават сусветных, калі браць разам масавасць і працягласць пратэстаў.

Другога ў нас не адбылося. Эліты засталіся вернымі Лукашэнку, адкалоліся адзінкі. Урок з гэтага наступны: былі доўгі час у нас ілюзіі, што вось выйдзе на вуліцы сто, а то і дзвесце тысяч чалавек і гэтага будзе дастаткова, каб сілавікі не сталі разганяць пратэст, а вертыкаль не засталася стаяць пры Лукашэнку.

Аказалася, што гэта зусім не так, што ёсць іншыя фактары. Магчыма, адсутнасць альтэрнатыўнага лідара, на бок якога магла б перайсці частка сілавікоў і вертыкалі, адмовіўшыся падпарадкавацца Лукашэнку, і стала галоўным фактарам.

Ці маглі мы мець такога лідара? Цяжка сказаць, улічваючы тое, што Лукашэнку ўдалося да гэтага часу стварыць цалкам падпарадкаваную яму сістэму. Фармаванне якой ніякім чынам не залежыць ад народа, а толькі ад яго.

Уся краіна была падкантрольнай, прэвентыўны аўтарытарызм душыў усё ў зародку: ад стварэння альтэрнатыўных структур, да спроб раскруціцца незалежным лідарам.

Улічваючы такі кантроль, цяжка было мэтанакіравана і асэнсавана падрыхтавацца да кампаніі. Многае ўзнікала стыхійна. Той самы Віктар Бабарыка, думаю, быў вельмі перспектыўным лідарам, паколькі ён мог знайсці агульную мову і з вертыкаллю, і Масквой, і сілавікамі.

Я думаю, што ён ішоў на выбары з разлікам, што яны будуць адбывацца па звычайным сцэнары. Што ён зможа зарэгістравацца кандыдатам у прэзідэнты і дабыць да самага галасавання.

Але Лукашэнка згуляў на апераджэнне. Усіх лідараў, якіх ён бачыў небяспечнымі для сябе, ён перасаджаў або выціснуў з краіны. Засталася Святлана Ціханоўская, якая сама не была гатовая ўзяць уладу (мы ведаем тыя абставіны, пры якіх яна ўвайшла ў вялікую палітыку), не былі гатовыя перайсці на яе бок і тыя людзі, ад якіх многае залежала.

Таму я лічу, што гэты фактар — адсутнасць лідара — стаў вызначальным у тым, чаму рэвалюцыя ў мінулым годзе не перамагла і ўсё перайшло ў зацяжную фазу.

— На піку пратэстаў за падзеямі ў Беларусі сачыў увесь свет. Чаму ў беларусаў могуць павучыцца іншыя?

— Удзельнікі выступленняў у іншых аўтарытарных краінах, абапіраючыся на наш досвед, мусяць ведаць, што адной масавасці пратэстаў недастаткова. Павінны быць структуры, гатовыя ўзяць уладу. Гэта базавы момант.

Зрэшты, у кожнай краіне свая ўнікальная сітуацыя. Наш досвед можна ўмоўна прымяніць дзесьці ў іншым месцы. Бо не паўсюль такія кансалідаваныя персаналісцкія рэжымы, не ўсе краіны маюць настолькі  выпаленую палітычную альтэрнатыву, дзе няма нават уласнай праўладнай партыі.

Нядаўна Пётр Рудкоўскі праводзіў аналіз: дзе ёсць палітычныя сістэмы, падобныя да нашай. То назваў ён хіба толькі Лівію пры Кадафі.

Наш выпадак дастаткова ўнікальны. Ён можа натхняць, але наўрад ці яго можна прымяніць у якасці ўніверсальнай схемы для любых умоў.

— Муамар Кадафі, якога вы згадалі, у свой час здолеў «перагарнуць старонку» ў адносінах з Захадам, калі прызнаў віну за тэракт над Локербі. Лівія тады выйшла з міжнароднай ізаляцыі, Кадафі пачалі прымаць на Захадзе. Зрэшты, фінал яго быў незайздросны.

Кім увойдзе ў гісторыю Лукашэнка? Ці ўдасца яму хоць на кароткі час перагарнуць тую самую старонку?

— Думаю, што наўрад ці ў яго атрымаецца. Маю на ўвазе, увайсці ў гісторыю кімсьці іншым акрамя як тыранам, які стварыў пекла і ў сябе дома, і замахваўся на міжнародную бяспеку, як у выпадку з пасажырскім самалётам.

Шанец увайсці ў гісторыю станоўчым або, прынамсі, неадназначным персанажам для яго ўжо страчаны. Таму што вось гэты ягоны перыяд агоніі, перыяд безшабашнага тэрору, які апошні год развіваецца і невядома колькі будзе працягвацца, — гэта тое, што і застанецца ў памяці пакаленняў. У памяці людзей, якія, я думаю, у рэшце рэшт перамогуць і будуць пісаць гісторыю.

І нават, калі не перамогуць тыя, што сёння выступаюць за перамены, а будзе нейкі сярэдні варыянт, так ці іначай людзі будуць ад яго адмяжоўвацца. Нават тыя, хто пяроймуць ад яго ўладу, не будучы ў пратэстах.

Так адбылося, напрыклад, са Сталіным, калі ягоныя паплечнікі прынялі пасля яго смерці ўладу і ўжо праз тры гады развянчалі культ асобы. Бо ягоная спадчына была абсалютна таксічная, з ёй не хацелі асацыявацца.

Іншая справа, калі б Лукашэнка сышоў дзесьці ў канцы нулявых, перад 2010-м, калі ягоная эканамічная мадэль, хоць і дастаткова паразітычная, дэманстравала найбольшыя поспехі. Яна працавала і дазваляла падвышаць дабрабыт беларусаў. Людзі гэта адчувалі, большасць з іх, нават тых, хто сёння пратэстуе, тады ўсё задавальняла.

Калі б так сталася, што ён адышоў ад улады тады, па розных прычынах, то ў яго былі б шанцы ўвайсці ў гісторыю не зусім адмоўным: былі б і мінусы, але былі б і плюсы. У апошні ж год усё было страчана. І застанецца ён у гісторыі, як тыран і чалавек, з-за якога была страчаная чвэрць стагоддзя жыцця краіны і нацыі. 

Гісторык: «Метады, якімі дзейнічаюць спецслужбы, ужываліся і ў часы Сталіна»

Оцените статью

1 2 3 4 5

Средний балл 4.8(34)