Беларус вылучаны на Нобэлеўскую прэмію

Беларусы доўгі час марылі пра Нобэлеўскую прэмію ў галіне літаратуры, але можа так стацца, што першым беларускім Нобэлем будзе прэмія міру. Прынамсі, сёлета беларус апынуўся ў шорт-лісьце кандыдатаў. Гэта праваабаронца Алесь Бяляцкі.

Сьпіс патэнцыйных кандыдатаў штогод публікуецца Міжнародным інстытутам дасьледаваньняў міру (МІДМ), што месьціцца ў сталіцы Нарвэгіі Осла.

МІДМ падкрэсьлівае непацьверджанасьць сваіх зьвестак, але, як удалося даведацца «Нашай Ніве» з крыніцаў у парлямэнце Нарвэгіі, кандыдатуру Алеся Бяляцкага сапраўды прапанавала група дэпутатаў ад розных партыяў.

МІДМ працуе ў тым самым горадзе, што й Нобэлеўскі камітэт, але фармальна яны ніяк не зьвязаныя. Дырэктар МІДМ штогод на просьбу журналістаў публікуе свае нобэлеўскія прыкідкі.

У вылучэньні А.Бяляцкага няма нічога дзіўнага. Нарвэгія зь цікавасьцю й сымпатыяй прыглядаецца да Беларусі. У красавіку прэм’ер-міністар гэтай краіны прыняў лідэра беларускага дэмакратычнага руху Аляксандра Мілінкевіча.

Сам Алесь Бяляцкі сёлета атрымаў у Нарвэгіі праваабарончую прэмію імя Сахарава, а ў Чэхіі з рук Вацлава Гаўла — прэстыжную прэмію «Homo homini» («Чалавек чалавеку»). «Гэта было нечакана для мяне, прычым, вось супадзеньне, пра абедзьве прэміі мне паведамілі ў той самы дзень, хоць рашэньні прымаліся абсалютна незалежна», — кажа А.Бяляцкі.

У Беларусі А. Бяляцкі атрымаў толькі адну прэмію, і тую аж у 1990 годзе. То была прэмія часопісу «Маладосць» за цыкл літаратуразнаўчых публікацый.

Алесь Бяляцкі стварыў адну з самых значных праваабарончых арганізацый Беларусі — праваабарончы цэнтар «Вясна». Ён узначальваў «Вясну», пакуль яе не забаранілі з пазову Міністэрства юстыцыі. Праца ў «Вясьне» зрабіла яго цэнтральнай фігурай супольнасьці няўрадавых арганізацый і апазыцыйнага руху. Два дзясяткі разоў яго судзілі. Пры наданьні А.Бяляцкаму прэміі Сахарава Нарвэскі Хельсынскі Камітэт спэцыяльна падкрэсьліў адсутнасьць у яго палітычных амбіцыяў. Сапраўды, нават па месцы свайго нараджэньня (Карэлія, куды саветы вывезьлі ягоных бацькоў на працы) А.Бяляцкі паводле беларускага заканадаўства ня можа прэтэндаваць на прэзыдэнцкую пасаду.

Але меркаваньне МІДМ і намінацыя — усяго толькі меркаваньне і намінацыя. Шанцы А.Бяляцкага нарвэскія экспэрты лічаць невялікімі.

Той самы МІДМ называе самым імаверным прэтэндэнтам на сёлетнюю ўзнагароду Марці Ахтысаары. Былы прэм’ер-міністар Фінляндыі, цяпер ён узначальвае «Антыкрызысную ініцытыву» — недзяржаўную арганізацыю, якая ажыцьцяўляе пасярэдніцтва ў міждзяржаўных канфліктах. Ён можа разьдзяліць прэмію з прэзыдэнтам Інданэзіі Сусіла Бамбангам Юдхаёна. Разам яны прыйшлі да мірнага вырашэньня задаўненага крывавага канфлікту ў інданэзійскай правінцыі Ачэх.

Вялікія шанцы мае і Карла дэль Понтэ, кіраўніца Міжнароднага трыбуналу па былой Югаславіі. Прэстыжныя нарвэскія прэміі ў апошнія гады атрымлівалі Рэбія Кадыр — актывістка уйгурскага нацыянальнага руху, што сядзіць у кітайскай турме, Ліда Юсупава чачэнская адвакатка, што абараняе ахвяраў вайны. Ужо некалькі гадоў трымаюцца ў сьпісе прэтэндэнтаў ірацкі духоўны лідэр аятала Сыстані, міжнародная арганізацыя «Уратаваць дзяцей». Ёсьць на алоўку і такія яркія фігуры, як вэнэсуэльскі прэзыдэнт Уга Чавэс.

Выбар ляўрэата ажыцьцяўляе камітэт у складзе пяці чалавек, якія дэлегуюцца рознымі партыйнымі фракцыямі парлямэнту. Да гэтага пытаньня нарвэжцы ставяцца як да справы нацыянальнага гонару.

Карупцыі ў Нарвэгіі практычна няма, а дабрачыннасьць у гэтай пратэстанцкай краіне (самай багатай па ВУП на душу насельніцтва ў сьвеце) узьведзеная ў ранг нацыянальнай традыцыі. Таму Нобэлеўскі камітэт вінавацяць у горшым выпадку ў палітызаванасьці выбару. Часам яна наўмысная.

Прэмію ў свой час атрымалі Нэльсан Мандэла — лідэр руху барацьбы з апартэідам, Андрэй Сахараў (1975) — самы вядомы з савецкіх дысыдэнтаў, Лех Валэнса (1983) — лідэр польскай «Салідарнасьці», кіраўніца бірманскай апазыцыі Су Джы ці яшчэ кіраўнікі вызваленчага руху Ўсходняга Тымару. Камусьці зь іх гэтае найвышэйшае сусьветнае прызнаньне дапамагло захаваць свабоду, камусьці — нават жыцьцё. Яшчэ дзесьці гэта дапамагло ўнікнуць крыві — галоўная задача прэміі.

Часам Нобэлеўскі камітэт кіруецца больш тонкімі меркаваньнямі. Гэтак, летась прэмія нечакана знайшла Міжнароднае агенцтва па атамнай энэргіі і яго дырэктара Махамэда аль-Барадэя. Такі выбар антыядзерныя актывісты моцна крытыкавалі. Аднак яго можна зразумець. Разьвіцьцё, а мо й выжываньне чалавецтва залежыць ад пасьпяховасьці кантролю за распаўсюджваньнем атамнай зброі — далікатнай задачы МАГАТЭ. Каб аль-Барадэй меў больш вагі на міжнароднай арэне, адчуваў сябе больш незалежна і кіраваўся толькі найвышэйшымі інтарэсамі чалавецтва, яго адзначылі Нобэлем. Да таго ж, гэта было сымбалічна для арабскага сьвету (аль-Барадэй — эгіпцянін).

Дагэтуль ніводзін беларус не атрымліваў прэстыжнай узнагароды. Ураджэнцы Беларусі — Ахарон Клуг (хімія), Сайман Сьміт Кузьнец (эканоміка), Жарэс Алфёраў (фізыка), Мэнахем Бэгін і Шымон Пэрэс (мір) — але не грамадзяне краіны.

У свой час Сяргей Дубавец пісаў, што атрыманьне Нобэлеўскай прэміі было б важным для ўмацаваньня нацыянальнага гонару беларусаў. Прэмія праваабаронцу, несумненна, была б таксама штуршком для палітычнай сьвядомасьці беларусаў.