Жонка былога палітвязня: «Калі ўсе сышлі, сын падышоў, абняў мяне і сказаў: «Мама, як добра, што цябе не забралі»

Пасля пратэстаў 2020-га кобрынец Віталь Жук зведаў адміністрацыйны ціск і крымінальны пераслед, апынуўшыся ў няволі амаль на 2 гады: ЛПП, 1,5 калоніі за «абразу Лукашэнкі», ШІЗА і амаль паўгады ў памяшканні камернага тыпу — «турмы ў турме». Увесь гэты час на волі яго чакалі і падтрымлівалі блізкія — жонка Маргарыта і чацвёра дзяцей.

Напачатку 2023 года Віталь выйшаў на волю, але сілавікі паабяцалі, што не пакінуць у спакоі — ні яго, ні родных, — і сям’я вымушаная была з’ехаць з Беларусі.

Пра тое, як ва ўмовах ціску не апусціць рукі, не баяцца і не маўчаць, як таго хочуць сілавікі, а таксама пра неверагодных беларусаў, добразычлівых італьянцаў і дапамогу іншым «Салідарнасці» распавяла ў вялікім інтэрв’ю жонка былога палітвязня Маргарыта Касабуцкая.

«У першы вобшук крыху разгубілася, а другі ўжо здымала на камеру»

Жнівень-2020 у Кобрыне запомніўся многім: пратэсты супраць фальсіфікацыі выбараў, дэсант АМАПаўцаў, светлашумавыя гранаты ад сілавікоў, — і планамерны пераслед тых, хто выходзіў на мітынгі.

— Ужо 10 ці 11 жніўня да нас прыехалі супрацоўнікі нейкіх «органаў», пыталіся пра мужа, — прыгадвае Маргарыта. — 25 верасня 2020-га прыйшлі ўчастковы з ідэолагам, Віталя затрымалі, надзелі кайданкі, і дзеці гэта ўсё бачылі. Вобшукі таксама праходзілі пры іх.

Тады, зрэшты, абышлося адміністрацыйным штрафам, але пазней мясцовы РАУС узяўся за пераслед актывістаў усур’ёз. Віталь з’ехаў у Менск, дзе была магчымасць падпрацоўкі, а Маргарыта з дзецьмі засталася на гаспадарцы і зведала ўсё «хараство» вобшукаў, вонкавага назірання за домам, раптоўных візітаў сілавікоў і г.д.

— Пагражалі, што паставяць сям’ю ў сацыяльна небяспечнае становішча, бо чаму гэта ваш муж ходзіць на мітынгі, а не бавіць час з сям’ёй. Я ім у адказ гаварыла: тое, што вы робіце — злачынства. Але не баялася — ні тады, ні потым, наогул іх ніколі не баялася, таму што ведала, што я не раблю ніякага злачынства. І пераслед мужа і іншых пратэстоўцаў, на маю думку, быў неправамерным і незаконным.

Рэгулярнага назірання за домам беларуска не спалохалася і пачала дзейнічаць афіцыйным шляхам, абараняючы свае правы. Пісала скаргі на ўчастковага, які не аддаваў ёй пашпарт мужа, патрабавала копіі пратаколаў пры кожным вобшуку, перапісвала прозвішчы і пасады «гасцей»…

— У першы вобшук крыху разгубілася і не ведала як сябе паводзіць. А другі я ўжо здымала на камеру, і не ведалі, як сябе паводзіць, самі аператыўнікі, — смяецца Маргарыта. — Хоць ужо прыканцы 2020-га мы разумелі, што на мужа завялі крымінальную справу за «абразу», але мы сябе паводзілі досыць акуратна, не давалі падстаў для арышту.

На пачатку лютага 2021 года Віталь патэлефанаваў жонцы ўначы і распавёў, што пад вокнамі кватэры, дзе ён знаходзіцца, стаяць людзі, і выйсці няма як — пяты паверх. А ўжо раніцай знаёмы пацвердзіў: так, прывязлі ў Кобрынскую бальніцу ў кайданках (як выявілася потым, яго якраз афармлялі ў ЛПП). Але спачатку жонцы нідзе не давалі інфармацыі — ні ў крымінальным вышуку, ні ў следчым камітэце, куды Маргарыта тэлефанавала.

Паўгады Віталь знаходзіўся ў ЛПП, а потым, не выпускаючы, яго арыштавалі за «абразу прэзідэнта (арт. 368-1 КК) — допіс на асабістай старонцы Вконтакте, дзе быў змешчаны «Зварот да Лукашэнкі».

«Я даведалася, што такое салідарнасць»

— Пакуль мы жылі ў вёсцы і прыязджалі міліцыянты, суседзі ставіліся насцярожана — хоць усе мчне ведалі, я там вырасла. А падтрымку адчула потым — і ад кабрынчан, і ад беларусаў наогул. Я даведалася, што такое салідарнасць, калі цябе не пакідаюць адну і дапамагаюць — ці праз фонды падтрымкі, грашыма альбо прадуктовымі перадачамі, ці проста асобныя людзі, якія ведалі сітуацыю, — гаворыць Маргарыта. — У кобрынскім чаце, які яшчэ не быў прызнаны «экстрэмісцкім», разгарэлася спрэчка наконт майго мужа: адны спрабавалі яго ачарніць, былі такія «ўкіды», маўляў, мы ж ведаем, за што накіроўваюць у ЛПП, так яму і трэба, а другія, наадварот, абаранялі. Калі б не было гэтай вонкавай падтрымкі, то так бы, можа, цэтлік «алкаголіка і дэбашыра» застаўся б.

Зрэшты, і сам Віталь не апускаў рукі і перадаваў на волю лісты і скаргі, дзе расказваў пра прымусовую працу людзей на «лекаванні» ў ЛПП, пра стаўленне да іх, выкрываў схемы, паводле якіх беларуская драўніна ў абыход усякіх санкцый паступала ў замежныя краіны, — мабыць, і таму многім стала зразумела, што за сценамі «прафілакторыя», што называецца, «не ўсё так адназначна».

Агулам без мужа і бацькі сям’я правяла 2 гады. Многія вязні расказваюць, што па той бок кратаў, калі мала на што можаш паўплываць, прасцей, чым тым, хто чакае на волі. Распытваю Маргарыту, як яна спраўлялася ў гэты час — з чатырма малымі дзецьмі, пад пільнай увагай сілавікоў, адкуль браліся сілы?

— Мяне добра падтрымлівала маці. Нейкі час яна жыла з намі — на той выпадак, каб быць з дзецьмі, калі і мяне затрымаюць. Таксама і мая сястра, і мама мужа, калі неабходна было паглядзець дзцей, пакуль я збірала перадачы і пасылкі, стасавалася з адвакатам, афармляла скаргі, па даверанасці выступала ў судзе, спрабуючы аспрэчыць накіраванне ў ЛПП, а гэта ўсё забірала шмат высілкаў і часу, — то родныя заўжды прыходзілі на дапамогу.

Хоць у палітыку мае сваякі не лезлі, мы не спрачаліся на гэты конт, але мелі нармальныя зносіны.

Фонды дапамагалі з адвакатамі, і гэта таксама вельмі важна — бо «па загаду зверху» як толькі да нас не спрабавалі дачапіцца: з вобшукамі, праверкамі, падатковая раптам вырашыла зняць са шматдзетнай сям’і падаткі за ўвесь той час, што муж афіцыйна не працаваў…

Не раз давялося ездзіць на «размовы» ў міліцыю — выклікалі нібыта даць характарыстыку мужу, а насамрэч распытвалі, хто мне дапамагае, ці ёсць у мяне рахунак за мяжой, і ўсё такое.

«Нават калі са 100 паштовак прыходзіла тры адказы, гэта натхняла»

— Што яшчэ дапамагала не апускаць рукі? Вера ў дабро, у тое, што мая барацьба — за праўду. І, канешне, дзеці. Хоць фізічна працы было шмат, але маральна мы заўжды былі адзін за аднога.

Мы разам з імі пісалі лісты мужу, таксама яны малявалі паштоўкі іншым палітвязням, мы віншавалі іх з народзінамі — менш чым за год адправілі каля 600 віншаванняў. Адказы прыходзілі вельмі рэдка, але калі ўжо атрымлівалі — было адчувальна, як гэта важна для людзей, як ім прыемна, што на волі аб іх помняць і выказваюць падтрымку.

Нават калі са 100 паштовак прыходзіла тры адказы, гэта натхняла нас — і колькі маглі, мы працягвалі пісаць.

Аднойчы, згадвае Маргарыта, яна прачнулася раніцай ад званка ў дамафон, і нейкая жанчына папрасіла спусціцца.

— Сэрца ў пяткі скокнула, бо ў Беларусі кожны стук у дзверы, калі ты не ведаеш, што мусяць прыехаць родныя, гэта напружанне і трывога, што зноў здарылася: ці вобшук, ці выклік, ці яшчэ нейкая непрыемнасць. А прыйшла маці аднаго з палітвязняў, які атрымаў паштоўку з малюнкам ад маёй малодшай дачкі, і папрасіў аддзячыць. Яна прынесла шакаладку, маленькую цацку — так было прыемна!

Калі сям’і спрабавалі блакаваць перапіску з бацькам, Маргарыта адразу адрэагавала, адправіла скаргі ў Дэпартамент выканання пакаранняў і пракуратуру — і прабіла «сцяну маўчання», і хоць «згубленыя» лісты не знайшлі, але ўсе астатнія пачалі хадзіць бесперабойна.

Забіраючы з пошты лісты мужа, прыдумала невялікі хітрык — кожнага разу прыносіла дзецям нейкі ласунак, нібыта ад таты. Аднаго разу гэта быў вялікі кавун — і малыя вельмі сур’ёзна пачалі абмяркоўваць, дзе ж бацька ў турме мог вырасціць яго: мо, на падваконні, ці там ёсць агарод?

«Мама, як добра, што цябе не забралі…»

У лютым 2022-га адбылася дзіўная гісторыя. Спачатку прыйшлі з чарговым «аглядам» трое аператыўнікаў, але дзейнічалі ўжо па новай схеме. Панятых прывялі сваіх, нейкіх стажораў-міліцыянтаў, пасведчанні паказалі настолькі імкліва, каб жанчына не паспела нічога запісаць, ды яшчэ нахабна адказалі на заўвагу, маўляў, «мы тут пры чым, калі ў вас такая дрэнная памяць».

Затое, пакуль ішла спрэчка, старэйшая дачка паспела схаваць тэлефоны і ноўтбук пад коўдру на дзіцячым ложку, а зверху накідала цацак і пасадзіла гуляць малодшых. Таму сілавікі знайшлі толькі тэлефон сына і паглядзелі, як Маргарыта падпісаная ў Тэлеграме (але адразу пасля іх сыходу беларуска выдаліла акаўнт і падключыла наноў, на замежны нумар сябра).

— Я ў мясцовым тэлеграм-чаце, які ўжо быў прызнаны «экстрэмісцкім», заўсёды пісала толькі «Добрай раніцы», «Жыве Беларусь!», і заклікала людзей не ісці галасаваць на рэферэндум па Канстытуцыі — бо ўлада нелегітымная, і галасаванне гэтае нелегітымнае, таму мы яго не павінны прызнаваць зусім. Не ведаю, ці быў звязаны той вобшук з рэферэндумам, але адміністрацыйную справу па ім на мяне закрылі, бо нічога не знайшлі.

А ўсяго праз тыдзень прыйшла цэлая дэлегацыя: начальнік крымінальнага вышуку, два аператыўнікі і асобна жанчына-міліцыянт для персанальнага дагляду, дзве жанчыны з «аховы і абароны дзяцей», і яшчэ за дзвярыма засталіся вонкавыя назіральнікі.

Абшукалі маці Маргарыты перад тым, як выпусціць сустракаць унучку са школы, перагледзелі ўсе лісты з калоніі, зазіралі нават у лядоўню і сметніцу ў кухні… І раптоўна — «знайшлі» сярод дзіцячых цацак акуратна складзены БЧБ-сцяг.

— Ці падкінулі гэта ў папярэдні візіт, ці ў гэты — больш схіляюся да другой версіі, бо сцяг быў невялікі, а калі ў цябе ў кватэры натоўп народу, ты за ўсімі не ўгледзіш, — кажа Маргарыта.

Тады ў сям’і канфіскавалі ўсю тэхніку, нават стары разбіты планшэт, а школьны заплечнік дачкі, якая прыйшла ў гэты час, проста выдзернулі з рук і вывернулі на падлогу, па некалькі разоў зазіраючы нават у бокс для бутэрбродаў (дзяўчынка вельмі спалохалася, і потым гэтая сітуацыя «вылезла» нервовым зрывам).

— Калі ўсе сышлі, сын падышоў, абняў мяне і сказаў: «Мама, як добра, што цябе не забралі», — чутна, што Маргарыце нават сёння цяжка прыгадваць тыя падзеі.

Але і на гэты раз ні захоўванне «экстрэмісцкай» сімволікі, ні «абразу прэзідэнта» сілавікі пацвердзіць не змаглі, бо нават у стрэсавай сітуацыі Маргарыта адмовілася даваць паказанні ў кватэры, без позвы і пратаколу, а ніякіх доказаў сувязі паміж яе акаўнтам і «экстрэмісцкімі» рэсурсамі ў сеціве не знайшлося. Таму яшчэ дзве адміністрацыйныя справы супраць яе закрылі — а мо, і не планавалі іх заводзіць, толькі дадаткова запалохвалі, каб менш актыўнічала. Прынамсі, вобшукаў пасля гэтага больш не было.

«Пагражалі, што пасадзяць наноў, і закон для гэтага не патрэбны»

У верасні 2022-га Маргарыта з дзецьмі дзякуючы фонду салідарнасці трапіла на вакацыі ў Італію, дзе пазнаёмілася з прадстаўніцай Народнай амбасады Юліяй Юхно і выступіла перад італьянскімі медыя, распавядаючы пра рэпрэсіі ў Беларусі.

Зрэшты, гэта не стала штуршком для ад’езду з Беларусі — яго верагоднасць лунала ў паветры, але разглядалася на крайні выпадак, калі на беларуску завядуць крымінальную справу і пагроза адабрання з дзяцей з сям’і стане рэальнай.

— Я вельмі хацела дачакацца мужа, бо збіраць пасылкі, падрыхтоўваць перадачы, якія прымаліся да адпраўкі ў ПКТ (памяшканне камернага тыпу) — досыць цяжкая справа, якую ўжо складана было б рабіць ягонай маці. І наогул, калі прымаць рашэнне некуды ехаць, то ўжо ўсім разам. Дзякаваць богу, гэта атрымалася, больш-менш спакойна дачакаліся вызвалення.

Але ўсяго праз дзень, у снежні 2022-га, калі Віталь прыйшоў адзначацца ў Кобрынскі РАУС, яму наўпрост заявілі: мы, маўляў, ведаем, што твая жонка піша ў тэлеграм-каналах, і пасадзім — і яе, і цябе наноў, і закон нам зараз для гэтага не патрэбны. Загадалі прыйсці зноў, праз два дні — з пашпартам і даведкай аб вызваленні.

«У нас ужо быў такі вопыт, таму разумелі — пашпарт могуць не вярнуць, і тады мы нікуды не выедзем і нічога зрабіць не зможам», — зазначае Маргарыта.

Рашэнне прынялі вельмі хутка — трэба з’язджаць усім. Дзеці з мамай, у якіх былі гуманітарныя візы, на начным аўтобусе дабраліся да Брэста, а там набылі білеты на бліжэйшы рэйс у Варшаву. Віталь, якому экстрана зрабіць польскую візу не ўдалося, абраў іншы і больш заблытаны шлях — Масква, потым Ерэван, Тбілісі, — і ўжо ў Грузіі праз пэўны час атрымалася зрабіць еўрапейскую візу.

— Месяц мы жылі ў Польшчы ў «Мірным доме», дзе палітычныя ўцекачы могуць атрымаць першы бяспечны прытулак і дапамогу. Дзеці, натуральна, разгубіліся і перажывалі: «Чаму тата так мала пабыў з намі, чаму мы паехалі без яго?» — але ў лютым гэтага года мы, нарэшце, уз’ядналіся ўсе разам ужо ў Італіі.

Прыехаць у незнаёмую краіну, ды яшчэ вялікай сям’ёй з дзецьмі, без ведання мовы, амаль без грошай — задачка з зорачкамі. І тут беларусы не стамляюцца дзякаваць за падтрымку — Юліі Юхно, якая на першы час прыняла іх у сваёй кватэры; нераўнадушным беларусам, якія дапамаглі закрыць дабрачынны збор для сям’і; італьянскім уладам і арганізацыям, якія аказалі цёплы прыём і дапамаглі падацца на міжнародную абарону.

— У Італіі ўсё робіцца вельмі доўга — пакуль не гатовыя дакументы па праграме для бежанцаў, табе выдаецца часовы код. Нам за тры месяцы яго яшчэ не далі, а без яго недасяжная ні медыцына, ні працаўладкаванне, ні вучоба, — тлумачыць Маргарыта. — Але італьянцы дамовіліся — і з клінікай для дзяцей, і ў школе іх аформілі, і з жытлом і прадуктамі нам дапамагаюць, за што ім шчыры дзякуй.

«Гэта ўсё вашы? Bravissimo!»

Пра адаптацыю дзяцей у школе варта сказаць асобна — настолькі далікатна і адказна тут да гэтага падыходзяць. Папярэдне псіхолаг распытаў пра асаблівасці характару дзяцей, што ім падабаецца. Паступова, па некалькі гадзін у дзень, беларусы абжываліся ў школе — прычым аднакласнікі і настаўнікі таксама рыхтаваліся іх прымаць, малявалі вітальныя паштоўкі. А праз месяц псіхолаг зноў сустрэўся з бацькамі — распытаць, як ідзе адаптацыя, распавесці пра школьныя поспехі.

— Калі расказваеш у Італіі, што адбываецца цяпер у Беларусі, ім цяжка паверыць, што такое наогул магчыма ў наш час у еўрапейскай краіне. Нашу сітуацыю яны ведаюць вельмі мала, і ад таго вельмі моцна ўражаныя, асабліва калі чуюць, праз што прайшлі дзеці. Іх тут пестуюць, вельмі цёпла ставяцца. Часам ідзеш па вуліцы, і пажылыя людзі здзіўляюцца: гэта ўсё вашы? Калі чуюць, што так, захапляюцца: «Bravissimo! Bellissimo!»

Дзеці ў школе прадстаўляюць не толькі нашу сям’ю, але і Беларусь. Таму было вельмі прыемна пачуць пахвалы ад настаўнікаў, што нашы малыя добра выхаваныя, спакойныя і вельмі цікаўныя да вучобы — ні ў чым не адстаюць ад аднагодкаў.

Старэйшая дачка, ёй 11, уключае ў YouTube ролікі і дадаткова да англійскай вучыць італьянскую мову — яна наогул вельмі адказная, маё золата і памочніца, можа і дапамагчы малодшым з урокамі, калі я не паспяваю, і пагуляць з імі. І сын і дачка могуць памыць посуд ці прыбраць падлогу, каб маме зрабіць прыемнае і даць крыху адпачыць.

Маргарыта з дзецьмі настолькі адна моцная каманда, што, калі аднойчы падчас паездкі ў Вільні яе спыталі — маўляў, ад дзяцей адпачываеце, — пакрыўдзілася ледзь не да слёз:

— «Адпачыць ад дзяцей» — ну як гэта, не ўяўляўю. Я, наадварот, з імі адпачываю. Мы заўжды разам — і ў Беларусі, і тут. Першыя месяцы, канешне, яны не адыходзілі ад таты, спрабуючы неяк навярстаць прапушчаны час без яго — з татам можна і падурэць, і ў футбол, і ў даганялкі, з мамай — больш спакойныя гульні, а калі гуляць — то ўсе разам.

…Што далей?

З аднаго боку, прызнаецца Маргарыта, у іншай краіне вельмі тужліва — сумуеш па дому, па родных. З другога ж — калі праз год, два, тры сітуацыя на радзіме не зменіцца, то планы па вяртанні давядзецца адкласці.

Апошнім часам, як стала вядома Віталю Жуку і Маргарыце Касабуцкай, сілавікі пачалі ціснуць на іхніх сваякоў, прыходзілі ў кватэру, дзе жыла сям’я, цікавіліся іхняй маёмасцю. Але гэты ціск,  падкрэслівае суразмоўца «Салiдарнасцi», не запалохае іх і не прымусіць замаўчаць.