«Я здзівіўся, да якой ступені абалдзеласці дайшлі нашы чыноўнікі»

Паэт Генадзь Бураўкін лепей за іншых ведае, што такое цэнзура. За савецкім часам ён папрацаваў карэспандэнтам маскоўскай «Правды», быў галоўным рэдактарам часопіса «Маладосць» і цягам 12 год (1978-90) узначальваў Дзяржтэлерадыё БССР. У першыя гады незалежнасці Бураўкін прадстаўляў Беларусь у ААН ды з’яўляўся намеснікам міністра культуры і друку.

У эфіры TUT.BY-ТВ літаратар і грамадскі дзеяч распавёў пра тое, як мяняліся механізмы цэнзуры ў Беларусі за апошнія паўстагоддзя, а таксама пра тое, як ён успрыняў сваё з’яўленне ў гэтак званым чорным спісе "дзеячаў мастацтва і творчых калектываў".

“Самая хітрая і небяспечная — самацэнзура”

— Генадзь Мікалаевіч, калі вы ўпершыню даведаліся, што такое цэнзура?

— Як і большасць прадстаўнікоў майго пакалення, пра цэнзуру даведаўся ў школе. Вывучаючы класікаў на уроках па рускай і беларускай літаратуры, мы чулі, што яны цярпелі ад цэнзуры. Але гэта было нешта далёкае і неадчувальнае.

Што гэта такое насамрэч, адчуў значна пазней…

— Калі пачалі пісаць і друкавацца?

— Справа ў тым, што ёсць розныя віды цэнзуры. Самая хітрая і небяспечная — самацэнзура. Перада мной, Рыгорам Барадуліным, іншымі равеснікамі былі ўзоры — тарабаршчына ў гонар вялікага Сталіна, савецкай канстытуцыі і г.д. Гэтая самацэнзура сядзела ў нас усярэдзіне. Таму, калі мы давалі свае няўмелыя радкі ў друк, нічога цэнзураваць ужо не трэба было.

Адчуванне цэнзуры, на якую трэба азірацца штодня, з’явілася пазней. Асабліва ярка, калі працаваў галоўным рэдактарам часопіса “Маладосць” і яшчэ на больш высокім узроўні — падчас кіраўніцтва Белдзяржтэлерадыё.

— Што да літаратурных спраў, які ваш твор найбольш пацярпеў ад цэнзуры?

— Я паэт, таму ў пэўнай ступені мне было прасцей. Пасля ХХ з’езда КПСС і “адлігі” мы асмялелі. Гэтак, у публіцыстычным вершы “Пустыя п’едэсталы” я распавядаў пра тое, як скінулі старых багоў (меўся на ўвазе Сталін), а п’едэсталы з-пад іх засталіся. Прыйдзе новы час, і скульптар вылепіць новага бажка. Верш заўважалі нават за мяжой. Тады галоўным рэдактарам “Маладосці” быў Пімен Панчанка, якому прышлося адказваць на пытанні начальства: “Што гэта яшчэ за п’едэсталы? Чаму могуць вылепіць новага бажка?”

Потым сутыкнуўся з цэнзурай у выдавецтве. Рыхтаваўся да друку мой зборнік. Сярод іншых у ім быў верш пра багоў. Каб ён увайшоў у кнігу, прыйшлося выкрасліць страфу пра тое, што спачатку мы багоў узносім, а потым самі іх топчам.

“Калі мы напружваем сілы для выканання пяцігодкі, ён заняўся каханнем!”

— А вы пісалі ў стол?

– У 1995 годзе ў мяне выйшла кніга паэзіі “Узмах крыла”. У ёй быў цэлы раздзел вершаў, што не друкаваліся ў час напісання — “Вершы з дальняй шуфляды”. Я паказваў іх рэдактарам, сябрам, і ўсе разумелі, што ў друк яны не пойдуць. Напрыклад, напісаў неяк казку-быль “Мяшок з медалямі”. Пра чалавека, які знайшоў у лесе мяшок з медалямі і так сябе імі абвешаў, што ня мог стаяць і грымнуўся на зямлю. Яго атачылі ваўкі і каб выратавацца, трэба было паскідаць узнагароды. Урэшце чалавек не змог ахвяраваць медалямі, і ваўкі яго загрызлі. Аднак мяшок застаўся, а значыць нехта мог яго знайсці і гісторыя б паўтарылася. Усе ўбачылі ў галоўным героі Брэжнева.

Вось прыклад іншай цэнзуры. Рыхтаваўся чарговы з’езд КПСС, а ў мяне ў той час выйшаў зборнік “Пяшчота” — першая ў Беларусі кніга, цалкам прысвечаная тэме кахання. Падчас нарады, на якой я не прысутнічаў, загадчык аддзела прапаганды заявіў: “У нас ёсць ідэалагічны кіраўнік даволі высокага рангу, як кіруе радыё і тэлебачаннем, і што ён як паэт робіць?! Калі мы напружваем сілы для выканання пяцігодкі, калі партыя заклікае ўсе нашы высілкі аддаць на гэта, ён заняўся каханнем!”

Калі я стаў на чале беларускага радыё і тэлебачання, у асобным пакойчыку сядзеў цэнзар, без штампа якога нічога не магло пайсці ў эфір. Іншая справа, калі праграма выходзіла ў жывым эфіры, людзі маглі адарвацца ад паперкі. Аднак кожны раз гэта кантралявалася і рабіліся адпаведныя высновы. Калі чалавек проста сказаў іншыя словы, то ладна. Калі ж гучала іншая пазіцыя, пачыналі разбірацца.

— Ці часта падобнае здаралася?

— Не так часта. У кожнага журналіста была самацэнзура. Друкавацца ж ці выходзіць у эфір хацелася ўсім, бо журналіст працуе перадусім для людзей.

У нашых стасунках з цэнзурай былі розныя этапы. З пачаткам перабудовы кіраўнікі рэдакцый атрымалі права браць адказнасць за матэрыял на сябе ды выпускаць яго у свет нягледзячы на забарону цэнзара.

Аднойчы цэнзура запатрабавала ад Вольгі Іпатавай (у той час — галоўны рэдактар літаратурна-драматычнага вяшчання) зняць з праграмы вершы Ларысы Геніюш. Іпатава не пагадзілася, і я яе падтрымаў. Вершы пайшлі з эфір, і ніякіх наступстваў не было.

Аднак многія гэтую адказнасць на сябе браць не хацелі. Так, дзеля ўсяго дзеля.

— Вы сказалі пра разуменне цэнзуры, што пэўныя творы не могуць пабачыць свет. Разам з тым вы верылі ў ідэі камунізму, натуральна ўспрымалі тагачасны лад. Як у самай праўдзівай краіне, якая клапоціцца ад дабрабыце сваіх грамадзян, магла існаваць цэнзура?

— Заднім чыслом у нас з’явілася многа рэвалюцыянераў. Я памятаю і тыя часы, і тое, як паводзілі сябе канкрэтныя людзі. Таму, калі цяпер чытаю некаторыя ўспаміны, я ахаю! Калі вы былі такімі, чаму пра гэта ніхто не ведаў?

Што да веры ў тагачасны лад, пачытайце “Маральны кодэкс будаўніка камунізму”, праграмы на кожную пяцігодку. Слушныя словы, заклікі, ідэі: усё ў імя чалавека. Народ потым прыдумаў бліскучае ўдакладненне: “І мы знаем гэтага чалавека”.

Мы верылі і часта альбо не мелі магчымасці, альбо не хацелі заўважаць, дзеля якога чалавека ўсё рабілася. Калі з партыйнай трыбуны пачалі ганьбаваць Сталіна, на Леніна працягвалі маліцца. Я сам быў упэўнены, што Сталін “извратил” Леніна. Толькі ў 1990-я, калі працаваў прадстаўніком у ААН у Нью-Ёрку і прачытаў некаторыя дакументы, зразумеў: усё пачалося з Леніна, а Сталін быў вельмі таленавітым вучнем.

Як слова “камуніст” выратавала “Сотнікава”

— Як у тыя часы абыходзілі цэнзуру?

— Была развіта практыка пісаць пра сёння, пераносячы падзеі на іншы час, месца. Напрыклад, у 19 стагоддзе, у царскі час. Калі я пісаў пра нейкія з’явы савецкай рэчаіснасці, у дужках ставіў “Амерыканскія эцюды”.

З Васілём Быкавым мы многа гаварылі пра гэта, і не заўжды пагаджаліся. Калі ён прыносіў у часопіс выдатныя рэчы, якія вітала ўся рэдкалегія, цэнзура пачынала атакаваць: тут “очернил”, гэта “извратил”. Што заставалася рабіць? Альбо здымаць з друку, альбо прымаць правілы гульні ды ахвяраваць дэталямі, не губляючы галоўнага. Васіль быў вельмі прынцыповы. Калі мы сядзелі ў рэдактарскім кабінеце ўдвух, мог быць вельмі рэзкі. Урэшце рэшт я яму казаў: “Васіль, прыйдзе час, усё будзе надрукавана так, як ты напісаў. Але трэба, каб людзі прачыталі твае творы ўжо сёння”. І Васіль даволі часта ішоў на некія саступкі, кампрамісы.

Вось адзін такі прыклад. Быкаў прынёс у “Полымя” “Сотнікава”. Пільныя цэнзары знайшлі там ”не наша” разуменне партызаншчыны. Тады Барыс Сачанка ўсяго ў адным месцы ў адной публікацыі напісаў, што Сотнікаў быў камуністам. І гэтага чужога для Васіля слова было дастаткова, каб зняць усе пытанні рэакцыі.

Нехта з класікаў казаў яшчэ пра часы Някрасава: добра, што ёсць цэнзура, бо яна вымагае аўтара па-мастацку зашыфроўваць свае думкі. А разумны чытач бліскуча гэта расшыфруе.

— Ці сапраўды забароны павышаюць мастацкую якасць твораў?

— Як у каго. Яўген Шварц бліскуча зашыфроўваў думкі, а ягоныя п’есы і сёння гучаць надзённа. Урэшце, усё пакаленне “шасцідзесятнікаў” — Еўтушэнка, Вазнясенскі, Раждзественскі, Ахмадуліна, Барадулін, Вярцінскі вельмі часта рабілі так.

Вярцінскі напісаў верш “Цягнік справядлівасці”. Там была ўсяго адна дэталь — прысвячэнне Быкаву ў час, калі яго шальмавалі. Я тады быў намеснікам галоўнага рэдактара ў “ЛіМе” і падпісаў верш да друку. Потым у размове з цэнзарам прыйшлося прыкідвацца, што не заўважыў гэтай дэталі: “Я ж чытаў верш, а не прысвячэнне!” Затое ўсе чытачы звярнулі на гэта ўвагу.

Дзякуючы таму, што наша пакаленне спрабавала сказаць забароненую праўду зашыфравана, паслухаць паэтаў збіраліся цэлыя стадыёны. Канечне, у Мінску мы стадыёнаў не збіралі, але перапоўненыя залы — дакладна.

“Я ў чорных спісах ужо гадоў 15”

— Ці была цэнзура на пачатку 1990-х ужо ў незалежнай Беларусі?

— Амаль не было, але 70 год савецкай ідэалогіі бясследна не мінаюць. Са службовых кабінетаў цэнзар перамясціўся ў галовы. Іншая справа, чым больш разумны і сумленны чалавек, тым гэтай самацэнзуры ў яго меней.

Я перакананы, што неабходна не ідэалагічная, але маральная цэнзура. Чалавек не павінен дазваляць сабе непрыстойнасці, творчае ці маральнае канібальства. Не магу прыняць, калі сёння ў тэатры са сцэны гучыць ледзь не мат. Вось тут я ўвёў бы цэнзуру. Не разумею, калі ў бясконцых серыялах столькі крыві, непрыстойнасці. Тут таксама павінна быць нейкая цэнзура. На тэлеэкраны не павінны вылазіць бяздарныя папсовыя спявачкі, якім бог не даў голасу...

— Як вы ўспрынялі сваё з’яўленне ў гэтак званым чорным спісе "дзеячаў мастацтва і творчых калектываў"? Паведамлялася, нагадаю, нібыта ўсе, хто пералічаны ў гэтым “дакуменце", ад якога адхрышчваюцца ўлады, павінны быць аддадзены анафеме.

— Чорныя спісы былі і ў савецкія часы. Яны распаўсюджваліся ў выглядзе рэкамендацый па закрытых каналах, і складальнікі ад іх не адмаўляліся. Сёння я таксама не сумняюся, што пералік забароненых прозвішчаў існуе. Але гэта не навіна, бо я ў чорных спісах ужо гадоў 15. Мяне ні ў чым не абвінавачваюць. Не кажуць, што ў сваёй творчасці я нешта падрываю. Аднак мяне не друкуюць у дзяржаўных СМІ, не выдаюць у дзяржаўных выдавецтвах. Больш за тое, нас — Рыгора Барадуліна, Сяргея Законнікава, Ніла Гілевіча, Віктара Казько — нават не згадваюць. Нібыта, мы не існуем.

З іншага боку, мае песні вярнуліся ў эфір, і адбылося гэта не таму, што стаўленне чыноўнікаў да мяне змянілася. Гэта прызнанне таго, што за 15 год мудрага кіраўніцтва іхнія музычныя і паэтычныя халуі нічагусенькі вартага не стварылі.

Я здзівіўся, да якой ступені абалдзеласці і маразму дайшлі нашы чыноўнікі. Раней ніхто і падумаць не мог, што пад забаронай апынуцца галівудскія акторы, нашы расійскія калегі, многіх з якіх я добра ведаю. Я ганаруся, што маё прозвішча стаіць побач з Барысам Васільевым, Эдуардам Успенскім, Андрэем Бітавым, Віктарам Ярафеевым.

Можа быць, вам не падабаецца, што сказаў Успенскі — ён жа творчы чалавек, а не долар. Аднак што вы будзеце рабіць з “Чебарушкой”, “Простоквашино”? Няўжо вы забароніце класіку савецкай ваеннай прозы “А зори здесь тихие?” Васільева? Калі так, дык чым вы гэта заменіце? Дурацкімі дэтэктывамі?

Для мяне горкі не сам факт існавання чорнага спіса, а тое, што гэта выдаецца за дзяржаўную пазіцыю. Не можа быць такой пазіцыі ў дзяржавы, бо яна павінна прадстаўляць беларускі народ, нашу культуру і гісторыю. Але чаму яна не хоча прадстаўляць Барадуліна, Быкава, а замяняе іх нейкай лухтой? Толькі таму, што гэты ліжа некаму задніцу? Дык няхай тая задніца, якую гэты ліжа, каля сябе яго і грэе! Але пры чым тут дзяржава?!

— Генадзь Мікалаевіч, гледзячы на перспектыву, вы аптыміст ці песіміст?

— У свой час спрабавалі цэнзураваць і Пушкіна. Чым гэта скончылася? Тым, што Пушкін — класік, мы яго любім. Дзесяткі гадоў не пушчалі на сцэну “Тутэйшых” Янкі Купалы. Як выпусцілі, гадамі на спектакль было не купіць квіткоў. Цяпер зноў не пушчаюць...

Хацеў бы адказаць на ваша пытанне абсалютна адназначна, але працытую Васіля Быкава. Увесь час яго папракалі ў песімізме, у тым ліку і я. Васіль казаў: “Гледзячы на працэсы, якія адбываюцца, я песіміст, але той, які хоча, каб ягоныя прадказанні не спраўдзіліся”.