«У беларусаў існуе калектыўны інстынкт страху»

Кіраўнік зачыненага ўладамі праваабарончага цэнтру «Вясна», віцэ-прэзідэнт Міжнароднай федэрацыі правоў чалавека (FIDH) Алесь Бяляцкі паведаміў, як яго спрабавалі вербаваць «органы», пасля чаго ў 90-х на Беларусі з’явіліся першыя палітвязні і аб гістарычных каранях змагання беларусаў за свабоду.

«Упершыню ў Гомелі напачатку 80-х з’явілася група студэнтаў, якія свядома размаўлялі на беларускай мове»

Цыганкоў: Мне было цікава даведацца, што вы нарадзіліся ў Расеі, у Карэліі. Напэўна, за гэтым стаіць пэўная сямейная гісторыя...

Бяляцкі: Напэўна, за лёсам маёй сям’і можна прасачыць лёс цэлага пакалення беларусаў, якія вымушаныя былі ад’язджаць з Беларусі па тых ці іншых прычынах. Сям’я майго бацькі ў 1940 годзе выехала з Рагачоўскага раёну на забраныя Савецкім Саюзам у Фінляндыі карэльскія землі, выехалі, уцякаючы ад калгасаў і калектывізацыі. Тады ў Беларусі не было чаго есьці і дзеці проста пухлі ад голаду. Як распавядаў мой бацька, яны апынуліся ў Карэліі ў такім перадкалгасным раі, іх рассялілі па хутарах карэлаў, якія так хутка ўцякалі ад СССР, што пакінулі ўсё, што было ў хаце.

Але нягледзячы на тое, што бацька больш за 20 гадоў жыў у Карэліі, ён і ягоныя сёстры і браты заўсёды марылі вярнуцца ў Беларусь. У 60-я ў Беларусі пачалі будаваць вялікія прамысловыя аб’екты, набіралі працоўных, частка беларусаў вярталася на радзіму. Калі перад маёй сям’ёй у 1964 годзе паўстаў выбар — Светлагорск ці Салігорск, — то бацькі выбралі Светлагорск, бо ён быў бліжэй да радзімы і бацькі і маці. Калі мы вярнуліся ў Беларусь, мне было паўтары гады.

Цыганкоў: У 1986-м вы сталі адным з заснавальнікаў і старшынёй таварыства маладых літаратараў «Тутэйшыя». Што вас прывяло да «нефармалаў», у беларускую нацыянальную антыкамуністычную дзейнасць яшчэ да перабудовы?

Бяляцкі: Я дастаткова рана пачаў ставіцца крытычна да савецкай рэчаіснасці. Гэта ішло паступова, пачынаючы ад пытанняў, звязаных з мовай і культурай. Яшчэ ў школе я захапіўся беларускай літаратурай, потым паступіў на гомельскі філфак і сутыкнуўся з рэзкім абмежаваннем ужывання мовы, з палітыкай дэбеларусізацыі, якая праводзілася тады ( ды й праводзіцца і цяпер).

Быў унутраны пратэст, спачатку індывідуальны. Калі ў 1981 годзе я пачаў першым на факультэце паўсюль размаўляць па-беларуску, спачатку з мяне смяяліся, хутка перасталі. Пасля знайшліся аднадумцы, і мы спрабавалі супрацьстаяць русіфікацыі на сваім узроўні. Упершыню ў Гомелі напачатку 80-х з’явілася група студэнтаў, якія свядома размаўлялі на беларускай мове. У 1984 годзе, калі я заканчваў універсітэт, у нас ужо некалькі дзесяткаў чалавек размаўлялі па-беларуску.

Натуральна, што моцны ўплыў на нас аказвалі менскія адраджэнцы, калі я пазнаёміўся з Вінцуком Вячоркам, Ірынай Вячоркай, Сяржуком Сокалавым-Воюшам, Сяргеем Запрудскім, Алесем Сушам. І тады для мяне стала зразумела, што мы не апошнія з магіканаў, што ў руху ёсць добрыя перспектывы. Фактычна, гэта ўжо была падпольная беларуская нацыянальна-дэмакратычная праца, якая базавалася на жаданні бачыць Беларусь незалежнай, дэмакратычнай, з наборам грамадзянскіх і палітычных свабод.

Калі я ўвосень 1986 года прыйшоў з войска, то ідэя стварэння аб’яднання літаратараў ужо лунала ў паветры. За некалькі месяцаў да нас далучылася каля 60 чалавек, практычна ўся найбольш актыўная пішучая моладзь. Мы напісалі маніфест, у якім абвясцілі, што будзем займацца літаратурай, і будзем рабіць гэта прынцыпова, не паддаючыся на тыя «прыкарытныя» выгоды, якія выдзялялі беларускім пісьменнікам савецкія ўлады ўзамен за лаяльнасць. Вядома, маніфест гэты меў эфект бомбы, што разарвалася. «Тутэйшыя» бралі актыўны ўдзел у агульных акцыях, якія тады ладзіліся «нефармальнымі» беларускімі суполкамі: гэта і першыя мітынгі ў Беларусі ў 1987 годзе, гэта і Дзяды 1988 года. Мы былі адны з ініцыятараў аб’яднання беларускай моладзі, якое адбылося ў 1987 годзе на Першым вальным Сойме Канфедэрацыі беларускіх суполак, а затым аднымі з ініцыятараў стварэння БНФ — першага шырокага легальнага дэмакратычнага руху ў савецкай Беларусі, які вельмі шмат зрабіў для незалежнасці Беларусі.

«Кожнага з нас спрабавала вербаваць КДБ»

Цыганкоў: Вы разумелі, што за вашай дзейнасцю пільна сочаць адпаведныя органы? Як вы да гэтага ставіліся тады, у пачатку 80-х, у час самага глыбокага застою? Ці гаварылі вы на сваіх пасяджэннях усё, што думаеце, ці, вобразна кажучы, прыкладалі палец да вуснаў?

Бяляцкі: Наш асяродак быў падзелены на два колы — больш вузкае, нелегальнае, і больш шырокае, адкрытае для ўсіх. Першае, гэта група «Адраджэньне», у якую ўваходзіла не больш за 15 асобаў у розныя часы. Сяргей Дубавец, Алесь Суша, Сяржук Сокалаў-Воюш, Вінцук Вячорка, Віктар і Яўген Івашкевічы, Генадзь Сагановіч, Генадзь Лойка, Алесь Костка. Там, канешне, мы былі вельмі шчырыя і адкрытыя.

Распрацоўка планаў нашых дзеянняў (а гэта развіццё моладзевага дэмакратычнага руху, выпуск нелегальнай друкаванай прадукцыі, мы выдавалі часопіс «Бурачок», пракламацыі, улёткі) адбывалася з прыёмамі сур’ёзнай канспірацыі. Але патрапіць у гэтую групу было зусім не проста, адбор туды з больш шырокага кола ішоў вельмі ўважліва і не спяшаючыся. Напрыклад, пасля майго знаёмства з менскімі хлопцамі мне прапанавалі ўступіць у гэтую групу толькі праз паўтары гады.

Першая палова 80-х была дастаткова суворая. У 1983 годзе адбыўся амаль поўны разгром дысідэнцкіх груповак у Расеі , Украіне, у Прыбалтыцы і на Закаўказзі. Тысячы людзей пайшлі ў турмы. Ясна, што КДБ круцілася вакол нашых асяродкаў. Канешне ж, было страшна. Было зразумела, што ступіўшы на гэтую сцежку, мы пазней ці раней сутыкнёмся з машынай падаўлення іншадумства. Але мы сур’ёзна прадумвалі тыя крокі, якія маглі рабіць — яны былі на мяжы дазволенага, але фармальна да іх немагчыма было прычапіцца. Калі мы праводзілі Купалле, ці Гуканне вясны, святкавалі Каляды, спявалі фальклор, ездзілі на рэстаўрацыю помнікаў, то фармальна да такіх дзеянняў цяжка было прычапіцца.

Зразумела, што была інфільтрацыя ў тое больш шырокае, «легальнае» кола людзьмі, якія працавалі на КДБ. Дастаткова сказаць, што сярод заснавальнікаў «Тутэйшых» ужо на першым пасяджэнні быў адзін паэт, які напачатку 90-х прызнаўся, што ён супрацоўнічаў з КДБ.

Фактычна органы «пераціралі» кожную творчую асобу, усе мае знаёмыя, з кім я маю шчырыя кантакты, гаварылі, што да кожнага з іх падыходзілі супрацоўнікі КДБ і спрабавалі вербаваць. Падыходзілі да мяне таксама, калі я ўжо быў старшынёй «Тутэйшых». Але нашы спатканні скончыліся пасля першага разу, бо я адмовіўся працягваць нейкія кантакты, хаця мне абяцалі адно-другое-трэцяе. У нас была выпрацавана цвёрдая пазіцыя, што ні ў якія гульні з гэтай канторай гуляць не пажадана.

«У 1996 годзе мы не думалі, што давядзецца так доўга займацца праваабарончай дзейнасцю»

Цыганкоў: З 1992 па 1996 год вы былі дэпутатам Мінскага гарсавета, таксама ў 90-я вы былі намеснікам старшыні БНФ. Калі ў вас з’явілася жаданне ці неабходнасць ісці ў праваабарончую дзейнасць? Дапамог вопыт паўпадпольнага існавання?

Бяляцкі: У пачатку 90-х мы займаліся праваабарончымі пытаннямі праз уладныя механізмы. Я сам уваходзіў у камісію гарсавета па рэпрэсаваных у 30—50-я гады, якая займалася рэабілітацыяй рэпрэсаваных. І думалася, што асноўныя грамадскія і палітычныя правы будуць вырашацца ў парламенцкім, заканадаўчым полі. Але пасля абрання Лукашэнкі сітуацыя змянілася. Калі вясной 1996 года быў з ужываннем гвалту разгромлены «Чарнобыльскі шлях», адбыліся сутычкі з міліцыяй, то тады ўзнікла група па хуткім аказанні дапамогі — затрыманым і іхнім сем’ям.

Але, на жаль, гэтым усё не скончылася — з’явіліся першыя палітзняволеныя. Нагадаю, ад 1988 года, калі былі разагнаныя Дзяды, у Беларусі да 1996 года не разганяліся вулічныя дэманстрацыі. Таму ў грамадстве быў пэўны шок, мы адвыклі ад таго, што такое можа адбывацца. Таму не дзіва, што ўзнікла наша праваабарончая арганізацыя «Вясна-96». Але шчыра скажу, тады мы не думалі, што давядзецца працаваць гэтак доўга.

Цыганкоў: Ці адрозніваюцца беларусы чым-небудзь у галіне правоў чалавека ад іншых нацыяў? Як у гэтай сферы выяўляецца наш менталітэт? Часта кажуць, што для большасці беларусаў важныя толькі сацыяльныя пытанні, а правы чалавека і свабоды — гэта дастаткова абстрактныя рэчы для вельмі многіх…

Бяляцкі: Відаць, сапраўды большасць беларусаў даволі пасіўна і асцярожна ставяцца да абароны сваіх грамадскіх і палітычных правоў. Гэта ў крыві з сталінскіх часоў — боязь і недавер да грамадскай дзейнасці, бо існуе разуменне, што ты заўсёды можаш пацярпець за гэта.

Цыганкоў: А як вы ставіцеся да наступнай вечнай дылемы: адны кажуць, што спачатку трэба падняць эканоміку, народзіцца сярэдні клас, і ён ужо пачне думаць пра правы і свабоды. Іншыя ж кажуць, што тут няма такой марксісцкай залежнасці ад эканомікі, маўляў, расце і багацее Кітай, але правоў там больш не становіцца, а ў багатых арабскіх краінах няма і мовы пра дэмакратыю?

Бяляцкі: Натуральна, я шмат разоў думаў пра гэта. Усё ж такі сапраўды, калі грамадства больш заможнае, яно больш мабільнае, гэта дае больш магчымасцяў для спазнання свету, сацыяльнага і грамадскага прагрэсу. Хаця я згодны, што гэта не паўсюль так, і часам тут перашкаджаюць нацыянальныя традыцыі.

Але ў нас, у Беларусі, традыцыі змагання за свабоду і дэмакратыю маюць вельмі моцныя гістарычныя карані. Залаты век, апошняя траціна XVIII стагоддзя, калі ў нас буялі розныя філасофскія школы, калі мысляры развівалі паняцце правоў чалавека, якое ўпершыню загучала тады на нашых землях, мелі доступ да ўлады і займаліся пераўтварэннямі ў эканоміцы і адукацыі. Яны ў тыя часы ўжо рыхтавалі адмену прыгону, і сам Ж.-Ж. Русо збіраўся пераехаць жыць у Беларусь. Гэта быў вельмі цікавы час, які скончыўся з падзеламі Рэчы Паспалітай і акупацыяй Беларусі дэспатычнай Расейскай імперыяй.

«Часам можна пачуць: «ды кіньцеся вы, займаецеся абы чым. Абы вайны не было»

Цыганкоў: Пасля змены рэжыму наўрад ці ў беларускіх праваабаронцаў адразу знікне праца?

Бяляцкі: Грамадства не мяняецца так хутка. Змена любой улады не прыводзіць да структурных зменаў у галовах, яны не праходзяць за адзін год. Мы яшчэ доўга мусім працаваць над асветаю нашага грамадства, каб людзі разумелі, што такое правы чалавека…

Цыганкоў: Ну вось жыве звычайны беларус, які ходзіць на працу на завод ці ў офіс. Ён усім у прынцыпе задаволены і ні ў чым не бачыць парушэння сваіх свабод. Як яму даказаць, што ён жыве ў неправавой дзяржаве і што ён павінен выступіць у абарону сваіх правоў?

Бяляцкі: Сапраўды, дастаткова часта можна пачуць: «ды кіньцеся вы, займаецеся абы чым. Абы вайны не было». Альбо – «пры Сталіне было лепш, бо быў парадак». Гэта кажуць людзі, выхаваныя ў таталітарнай сістэме, якія не разумеюць, што такое правы чалавека. Наўрад ці ёсць магчымасць ім нешта патлумачыць, яны ўжо сфармаваныя, і такімі застануцца.

Але людзі вельмі часта мяняюцца, калі сустракаюцца з несправядлівасцю, што датычыць менавіта іх. Вось тады змены адбываюцца вельмі хутка. І калі раптам яны трапляюць за краты ці сустракаюцца з бязлітаснай усемагутнасцю дзяржавы, тады яны пачынаюць гаварыць пра правы чалавека, звяртаюцца ў праваабарончыя арганізацыі.

Але калі чалавека гэта не датычыць, то ён часта і не жадае расплюшчыць вочы, паглядзець, што робіцца навокал. Бо ёсць калектыўны інстынкт страху, закладзены яшчэ ў сталінскія часы — не ўлазіць, не вытыркацца, не фігураваць. І адна з нашых задачаў у працы з грамадствам — пераламаць гэты страх, каб чалавек адчуваў сябе больш годным і вартым павагі.