«Найлепшы эталон, да якога трэба імкнуцца»

Больш як дзесяць год таму камітэт міністраў Рады Еўропы прыняў міжнародную дамову супраць гвалту ў дачыненні да жанчын і гвалту ў сям’і. Гэта самае маштабнае міжнароднае пагадненне  вядома таксама як Стамбульская канвенцыя — праваабаронцы называюць яго «залатым стандартам» у абароне правоў жанчын і дзяўчат.

Першай з усіх краін свету яго ратыфікавала Турцыя (і яна ж першай выйшла з канвенцыі, спаслаўшыся на «падмену сутнасці»). На сёння дамову падпісалі 46 краін свету, плюс ЕС у цэлым. Беларусі і Расіі ў гэтым спісе няма, а вось Літва, Латвія, Польшча і Украіна — ёсць.

Здавалася б, у час, калі на фоне вайны ва Украіне разгортваюцца новыя ваенныя канфлікты — у Нагорным Карабаху, а цяпер у Ізраілю — ці дарэчы адцягваць увагу на праблемы, якія доўжацца дзясяткі і сотні гадоў? Але, магчыма, у тым і рэч, што беспакараны хатні гвалт і гвалт над жанчынамі, калі яго не спыніць, разрастаецца, становіцца часткай ідэалогіі і прыводзіць да жахлівых вынікаў у міжнародным маштабе?..

«Гэтая тэма заўсёды застаецца важнай і злабадзённай, паколькі гвалт працягваецца», — канстатуе Караліна Ласен Дыяс, старшыня Рады Еўропы па барацьбе з гвалтам у дачыненні да жанчын.

Днямі Филин узяў удзел у анлайн-дыскусіі аб прадухіленні і барацьбе з дамашнім гвалтам — яе зладзіла Фем-група Каардынацыйнай рады і кантактная група па Беларусі ў Радзе Еўропы. Расказваем пра сутнасць пагаднення, складанасці  прасоўвання гэтага інструменту і чаму беларусам усё ж трэба гэта рабіць.

Аб чым гаворка

Важна разумець, што Стамбульская канвенцыя распаўсюджваецца ў асноўным, але не толькі на жанчын, бо ахвярамі хатняга гвалту могуць быць і мужчыны, і дзеці, і пажылыя людзі. Дамова грунтуецца на чатырох прынцыпах, якія мусіць выконваць кожная дзяржава-удзельніца пагаднення:

• прадухіленне (інфармацыйна-асветніцкія кампаніі, барацьба з гендарнымі стэрэатыпамі, падрыхтоўка спецыялістаў, навучанне негвалтоўным паводзінам мужчын, і г.д.);
• абарона (развіццё службы падтрымкі, крызісных цэнтраў і прытулкаў для ахвяр гвалту, доступ да рэгіянальных і міжнародных механізмаў падачы скаргаў, рэакцыя ўладаў, разнастайныя судовыя загады);
• судовы пераслед (дзейсныя праваахоўныя і судовыя меры, заканадаўчая крыміналізацыя розных відаў гвалту, забеспеячэнне правоў ахвяр, у тым ліку дзяцей);
• каардынаваная палітыка (супраца дзяржавы і НДА, міжведамаснае ўзаемадзеянне, грамадская рэакцыя, фінансаванне адпаведнай палітыкі, даследаванне і збор дадзеных, абмен досведам з іншымі краінамі).

Ратыфікуючы Канвенцыю, урады абавязваюцца прыняць адпаведныя законы і зрабіць практычныя захады па барацьбе з гвалтам у дачыненні да жанчын і хатнім гвалтам. За апошнія 30 гадоў, зазначаюць міжнародныя эксперты, дзяржавы-удзельніцы Рады Еўропы зрабілі шмат крокаў у гэтым кірунку. Але нярэдка дзеючае заканадаўства выкнваецца не ў поўнай меры, а ўзровень падтрымкі і абароны ў розных краінах істотна адрозніваюцца.

Чаму гэта патрэбна

— Гендарная роўнасць — гэта каталізатар дэмакратычных пераўтварэнняў, — упэўненая прадстаўніца Каардынацыйнай Рады Марына Корж. — Гэта стратэгічная патрэба для ўсіх прадстаўнікоў дэмсілаў, і шлях да больш інклюзіўнай, справядлівай і дэмакратычнай Беларусі, якой мы ўсе можам ганарыцца.

Пагадзілася з гэтым меркаваннем і лідарка беларускіх дэмакратычных сілаў Святлана Ціханоўская.

— Праблемы  хатняга гвалту вельмі знаёмыя нам у Беларусі не толькі на ўзроўні асобнай сям’і, але і на ўзроўні грамадства, — зазначыла яна ў адмысловым відэазвароце да Рады Еўропы.

Мы не раз чулі, што наша Канстытуцыя «не для жанчын», што жанчыну-прэзідэнтку народ не прыме. І мы не павінныя мець ілюзій: гэтыя сэксісцкія падыходы захоўваюцца ў нашым грамадстве. Незалежныя жанчыны — гэта тое, з чым ніколі не пагодзіцца аўтарытарны рэжым, але жанчыны гераічна абаранялі дэмакратыю ў 2020 годзе.

Святлана Ціханоўская

—  Мы хочам пабудаваць краіну, дэмакратычную для ўсіх, таму сёння распрацоўваем законы для будучай Беларусі. І таму мы далучымся да Стамбульскай канвенцыі, ратыфікуем яе, як толькі гэта будзе магчыма.

Практычны досвед

Шлях да пазітыўных зменаў, хутчэй за ўсё, будзе не хуткім. Так, у Грузіі, распавядае Бабуца Патарайя, прадстаўніца лакальнай НДА па абароне правоў жанчын Сапары, ад падпісання ў 2011-м да ратыфікацыі канвенцыі прайшло 6 гадоў.

Дзеля гэтага грамадскія актывісты правялі вялізную падрыхтоўчую працу: шчыльна ўзаемадзейнічалі з міністаркай юстыцыі, якая стала галоўным палітычным рухавіком ініцыятывы, вялі кулуарныя перамовы з чыноўнікамі розныхведамстваў, і з мужчынамі-парламентарыямі, з медыя і святарамі, які маюць вялікі ўплыў.

У выніку, зазначае грузінская актывістка, грамадская супольнасць усё ж перамагла: са 150 чалавек у парламенце 81 прагаласаваў «за» ратыфікацыю дамовы, 0 — «супраць». Аднак імплементацыя — выкананне абарончых праграм на практыцы — працягваецца дагэтуль.

Што да Беларусі, на сёння даводзіцца канстатаваць: наша краіна не гатовая далучыцца да канвенцыі. Дасюль няма нама нават спецыялізаванага заканадаўства, не кажучы ўжо пра ўзаемаедзеянне паміж структурамі, паміж дзяржавай і грамадствам, эфектыўнае пакаранне і карэкцыйныя праграмы для гвалтаўнікоў. Але патрэба ва ўсім гэтым ёсць, і вельмі моцная.

— Яшчэ ў 2017 годзе намеснік міністра МУС РБ, тады гэта быў Мікалай Мельчанка, зазначаў, што высокія стандарты Стамбульскай канвенцыі — найлепшы эталон, да якога трэба імкнуцца. І на той момант МУС былі нашымі аднадумцамі, у публічнай прасторы вельмі шмат гаварылася, што Беларусь мусіць далучыцца да канвенцыі, — згадвае Вольга Гарбунова, прадстаўніца АПК па сацыяльнай палітыцы. — Уяўляеце — людзі, якія ў 2020-м і дасюль катавалі, збівалі, знішчалі мірных пратэстоўцаў, у тым ліку жанчын, раней былі гатовыя лабіяваць далучэнне да канвенцыі!

Беларускія рэаліі

Нават па публікацыях, якія прасочваюцца ў афіцыйныя медыя сёння, можна меркаваць пра тое, што адбываецца ў краіне.

І гэта — толькі вяршыня айсбергу, выпадкі, якія мелі цяжкія наступствы, дайшлі да праваахоўных органаў і выклікалі рэзананс. А колькі спраў спыняюцца на стадыі скаргаў на хатні гвалт і рэакцыі «вось заб’юць, тады прыходзьце» — на сёння сказаць не ўяўляецца магчымым. Лічбы, якія зрэдчас мільгаюць у інтэрв’ю з сілавікамі і чыноўнікамі, вельмі адрозныя, і незразумела, каму верыць.

— Ці трэба нам далучацца да канвенцыі? Так, вельмі патрэбна. Магчыма гэта зараз зрабіць? Амаль што не, — канстатуе Вольга Гарбунова.

Хоць некаторыя крокі ў гэтым кірунку адбываюцца і ў Беларусі. Напрыклад, у нас шмат гадоў дзейнічаюць ахоўныя прадпісанні, менш эфектыўныя за ордэры, але іх можна было б паляпшаць. Цяпер ліквідаваныя жаночыя НДА, але працягваюць дзейнічаць 136 дзяржаўных крызісных пакояў — недасканалая сацыяльная інфраструктура, аое ж яна ёсць і можа быць фундаментам для далейшай працы.

Але ва ўмовах, калі няма ні спецыялістаў, ні фінансавання адпаведных праграм, няма і развіцця. А захады робяцца вельмі спецыфічныя. Напрыклад, да рэестру па фактах хатняга гвалту, які ствараецца ў РБ, публічнага дасягу не будзе — карыстацца ім змогуць адно сілавікі, КДБ, ААЦ і Саўбез. І вялікае пытанне, як сілавікі гэтымі звесткамі скарыстаюцца — знішчаць дадзеныя аб гвалце з боку супрацоўнікаў «праваахоўных органаў», падправяць і выдадуць прыгожую статыстыку раскрывальнасці, скарыстаюць для шантажу?

Сярод лічбаў, якія ўладам не ўдаецца схваць — скачок кейсаў, звязаных з педафіліяй. Гэта, на думку Вольгі Гарбуновай, сведчыць не аб бліскучай рабоце сілавікоў, але аб тым, што маштаб праблемы пашыраецца.

Тое самае, лічыць яна, звязана і з тэмай хатняга гвалту. У адказ на петыцыю актывістаў МУС РБ паведаміла, што схавала гэтыя адзеныя, па-першае, таму, што мае права, а па-другое — бо гэтыя звесткі могуць «нашкодзіць нацыянальнай бяспецы». Яшчэ больш ускладняе сітуацыю з хатнім і гендарна абумоўленым гвалтам палітычны пераслед.

— Але я ўпэўненая, што трэба працягваць звяртацца ў дзяржорганы сённяшняй Беларусі, — зазначае Вольга Гарбунова, — інакш ёсць вельмі вялікая рызыка не зразумець, у які момант і ў якую Беларусь мы вернемся. Нам трэба збіраць доказы, збіраць тлумачэнні ад тых дзяржаўных структур, якія займаюцца тэмай хатняга гвалту, праводзіць даследаванні ў супрацы з існуючымі дследчымі цэнтрамі — каб прагназаваць будучыню, хоць трохі разумеючы, якое зараз становішча ў беларускіх жанчын, якія ў іх патрэбы. То бок, працы шмат.