5 фактаў пра беларускую лацінку, якую хочуць забараніць «па просьбе неабыякавых грамадзян»

Да канца гэтага года з вуліцаў беларускіх гарадоў знікнуць указальнікі, прадубляваныя лацінкай. Як заявіў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі Ігар Сергеенка, «ураду даручана выключыць практыку прымянення лацінкі ў найменні вуліц і тапаграфічных абʼектаў і выкарыстоўваць толькі дзяржаўныя мовы».

Па словах чыноўніка, дадзенае рашэнне Лукашэнка прыняў нібыта ў адказ на звароты «неабыякавых грамадзян», якія ўбачылі ў выкарыстанні лацінкі «навязванне заходніх ліберальных каштоўнасцяў і культурных традыцый».

«Салідарнасць» прапануе некалькі фактаў пра беларускую лацінку, якія зняпраўджваюць аргументы тых, хто ў чарговы раз на нашых вачах спрабуе перапісаць яшчэ адну старонку нашай гісторыі.

Два алфавіты

Беларусь здаўна мае два алфавіты — кірылічны і лацінскі. Першы паходзіць ад стараславянскай мовы, другі — вынік дапасавання лацінскага алфавіту да патрэбаў беларускай мовы.

Наш край многія стагоддзі знаходзіцца паміж Захадам і Усходам. І кірыліца, і лацінка — наўпроставы вынік гэтага становішча.

У Сярэднявеччы палова кніг на тэрыторыі ВКЛ выдаваліся на лацінке, якая ў тыя часы фактычна выконвала функцыю мовы міжнацыянальных адносін.  

Ад часоў ВКЛ

Упершыню беларускія словы і цэлыя выразы, запісаныя лацінскімі літарамі, пачалі з’яўляцца ў XIV-XV стагоддзях у граматах князёў ВКЛ, складзеных на лацінскай мове. Часта ў тых дакументах пазначалася, што гэтыя словы і выразы належаць да гутарковай мовы.

У шырокі ўжытак беларуская лацінка пачала ўваходзіць у XVI ст. Навукоўцы звязваюць гэта з уплывам культуры рэнесансу. У гэтыя часы пачалі з’яўляцца цэлыя дакументы, запісаныя па-беларуску лацінскімі літарамі.

Не толькі каталікі пісалі лацінкай

У царкве Ушэсця Гасподняга ў вёсцы Моладава, што на Берасцейшчыне, да нашых дзён захаваўся звон, адліты ў 1583 годзе. Адметнасць яго ў тым, што надпіс зроблены на старабеларускай мове лацінскімі літарамі. Звон той загадаў адліць у памяць свайго бацькі кашталян амсціслаўскі Сымон Война. Род Войнаў быў з праваслаўных. Як і царква ў Моладаве, для якой адлілі звон.

Десяць год таму ў вёсцы Маслакі Горацкага раёна, што на самым усходзе Беларусі, здарылася невялікая археалагічная сенсацыя. На мясцовых могілках археолагі адшукалі надмагільны камень, на якім захаваўся чытэльны надпіс лацінскімі літарамі: «Памажы, Госпадзе, Васілю року 1750».

Дарэчы, кіраваў той групай археолагаў Ігар Марзалюк, які сёння актыўна ўключыўся ў працэс перапісвання гісторыі пад патрэбы цяперашніх уладаў.

Багушэвіч і Купала, «Наша ніва» і «Мужыцкая праўда»

У ХІХ ст. у беларускай лацінцы з’явілася літара Ŭŭ, што дала нагоду адрозніваць нашу лацінку ад польскай ці чэшскай. Працэс станаўлення ўласнабеларускай лацінкі расцягнуўся на многія дзесяцігоддзі.

Лацінкай у розныя часы пісалі беларускія класікі Францішак Багушэвіч і Янка Купала, Ян Чачот і Уладзіслаў Сыракомля. Лацінкай выдавалася паўстанцкая газета «Мужыцкая праўда» Кастуся Каліноўскага.

Да 1912-га газета «Наша Ніва» выходзіла ў двух варыянтах — кірыліцай і лацінкай. Рабілася гэта дзеля большага ахопу чытацкай аўдыторыі.  

Напярэдадні абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі Браніслаў Тарашкевіч выдаў «Беларускую граматыку для школ» — спярша лацінкай, а пасля кірыліцай.

Ад рок-альбомаў да афіцыйнай рэдакцыі

Напрыканцы 1980-х, пасля дзесяцігоддзяў забароны, лацінка стала выходзіць з падполля. У 1990-я легендарны гурт N.R.M. афармляў лацінкай вокладкі сваіх альбомаў. Лацінкай выходзілі нумары адроджанай «Нашай Нівы», а таксама кнігі беларускіх літаратараў.

Сучасная афіцыйная рэдакцыя беларускай лацінкі была прынятая толькі ў 2007-м. Яшчэ праз пяць гадоў яна была рэкамендаваная для міжнароднага карыстання ў якасці графічнай сістэмы транслітарацыі на канферэнцыі ААН па стандартызацыі геаграфічных назваў.

Гэта бязглуздае і шкоднае рашэнне. Па-першае, відавочна, лацінка на шыльдах ніяк не шкодзіла «славянскім традыцыям» Беларусі і не прэтэндавала на тое, каб нешта ў кагосьці забраць.

Па-другое, менавіта на шыльдах лацінка выконвае канкрэтнае прызначэнне. Любая назва на планеце мусіць мець сваё адлюстраванне на лацінскай графіцы. Такія правілы. І ў гэтым разрэзе звыкласць ці нязвыкласць для «простага» беларуса такой лацінкі ня мае вялікага значэння.

Гэта як блокчэйн ключ — важны арыгінальны набор сімвалаў. І ў беларусаў ёсць раскоша рабіць гэты «ключ» сваёй, гістарычнай графікай.

Цімафей Акудовіч, гісторык

І замест пасляслоўя. Беларускую лацінку забаранялі ў Расійскай імперыі — да 1905-га. Бальшавікі не толькі «ўнармавалі» наш правапіс, яны трымалі лацінку па-за законам да канца існавання СССР. Сёняшніх расійскіх імперцаў прыводзіць у шал ад адной толькі думкі пра лацінскі алфавіт на тэрыторыі постсавецкіх краінаў.

Таму цалкам зразумела, чые інтарэсы на шкоду нашым нацыянальным інтарэсам адстойвае сённяшні рэжым у Беларусі. Хуткая замена лацінкі на расійскую мову ў мінскай падземцы —яскравы таму доказ.

Але, як перажыў наш лацінскі алфавіт расійскіх цароў і бальшавікоў, так і сённяшніх рэвізіянераў абавязкова перажыве.