Гісторык: «Мова ж яна не сама па сабе феціш. Ты з’яўляешся носьбітам мовы, ты адказваеш за ўсю папярэднюю культурную спадчыну, увесь гэты беларускі кантынент»

Адказы на гэтыя і іншыя пытанні «Салідарнасць» спрабуе знайсці ў межах нашага спецпраекту Вытокі. Прапануем вашай ўвазе трэцюю частку інтэрв’ю (суразмоўца ў мэтах бяспекі пажадаў застацца не названым). Першую і другую часткі размовы чытайце вось тут і тут.

«Людзі крычалі ад болю і крыўды. І гэтыя боль і крыўда нікуды не дзеліся»

— Чым для беларускай нацыі сталі падзеі 2020 года?

— Канешне, 2020 год — гэта быў каласальны шанец. Мы адчулі, як імкліва нацыя можа стварацца, што варта толькі трохі змяніцца абставінам, і ўсе нашы траўмы, усе беды — вось гэты шматвекавы спуд — можа быць імгненна скінуты.

Мы таксама бачылі гэтую самаарганізацыю людзей, што здзіўляла і таксама для многіх было натхненнем. І нават гэты драматычны досвед паразы, разгрому — унікальны досвед для нацыі. Сакралізацыя гэтых ахвяр, сакралізацыя высілкаў — яно ўжо ў памяці народнай.

Так было з паўстаннем 1863 года. Памяць пра яго і ахвярнасць тых, хто пайшоў на смерць за правы, на хвіліначку (!), мужыкоў, людзей простых, сядзела крэпка. Як і пра паўстанне Касцюшкі. Нават у народных песнях захавалася:

Вазьмі маці зерня жменю,

Пасей на каменю,

Як зернейка ўзыйдзе,

Касцюшка з вайны прыйдзе.

Гэта ж усе засталося ў свядомасці!

Так і падзеі 2020 года з цягам часу, думаю, набрыняюць нейкімі легендамі. І, канешне, усё было абсалютна не марным. Вось гэты патас, вось гэтыя ахвяры будуць рухаць надалей. Гэта бачыў увесь свет. Гэта бачылі мы. І знішчыць ўсё, зганьбіць — нерэальна.

Упершыню ж выступілі людзі на правінцыі. Хто раней у Наваградку, ці Пінску мог думаць, што такое калі-небудзь будзе? Але палыхнула, бо людзі крычалі ад болю. Яны не ішлі за нейкімі ўмоўнымі лідарамі, у якіх асабліва і не разабраліся. Людзям было балюча і крыўдна. І гэтыя боль і крыўда нікуды не дзеліся.

Магчыма, тыя падзеі і маглі б забыцца, стаць нязначнымі, калі б тыя прычыны крыўды і болю, праз якія людзі выйшлі, зніклі. Але яны не зніклі. Унутраныя глыбінныя падставы засталіся.

— Што мы тады зрабілі не так? Ці маглі тыя падзеі скончыцца інакш?

— Наўрад ці. Маглі быць нейкі нюансы, але ў цэлым не думаю, што скончылася б усё па-іншаму.

Мне падаецца праўдападобнай версія, што, калі б у нас людзі скінулі гэты рэжым, то назаўтра ў Мінску стаялі б расійскія танкі. Тут не далі б паўтарыцца кіеўскаму сцэнарыю. Нас проста перадушылі б, але ўжо пры дапамозе расійскіх войск. І тады б выкруціцца з гэтага было б вельмі складана.

Так, магчыма, гэта магло б адтэрмінаваць уварванне ва Украіну. Але і да наступу на Кіеў у Маскве рыхтавалася не за год. Проста спачатку пачалі б з нас, перадушылі б беларускую грамадзянскую супольнасць і, думаю, значна больш суровым чынам.

У 2020 годзе ніхто не быў падрыхтаваны да такога развіцця падзей. Не гатовыя былі ніякія палітычныя сілы, ніхто не мог нічога прагназаваць. Спантанна з’явіліся вось гэтыя жанчыны-лідары, пра якіх за паўгода да таго і ведаць ніхто не ведаў. Усё развівалася, як прыродная стыхія, як ураган, хваля за хваляй. Людзі проста крычалі ад роспачы. І чым гэта магло скончыцца? Наўрад ці нечым канструктыўным. На жаль.

Але, паўтаруся, гэта было не марна. І гэта было прыгожа. Мы будзем пасля пакаленні выхоўваць на тых песнях, на тым пафасе, на тых героях.

— Так, гэта было прыгожа, але як будаваць нацыю, калі зараз адна, найбольш актыўная частка з’ехала за мяжу, а іншая не мае магчымасці праяўляць сябе з-за рэпрэсій? Куды мы ў гэтым выпадку прыйдзем?

— Давайце не будзем маніць. Рэальна большасць засталася там. І гэта факт. Абсалютная большасць, нават актыўных, не магла з’ехаць, не мае такой магчымасці. Там яны жывуць, неяк дзейнічаюць і даюць сабе рады.

А тое, што не могуць праявіць сябе з-за рэпрэсій… Але ж гэта адбываецца перманентна. Можна падумаць, што да 2020 года яны маглі сябе неяк праявіць. Ну, па галаве не білі, але скажыце, дзе можна было публічна выказаць сваё меркаванне? Ужо забыліся і на гэтыя маўклівыя акцыі, і на апладысменты, і на тыя Плошчы. Так адбываецца ўжо 30 гадоў. З 1996 года ужо было не цукар. Проста зараз яно выявілася настолькі брутальна.

І самае лепшае, што могуць зараз зрабіць беларусы, гэта спачатку даць рады самім сабе, выхоўваць дзяцей і самі выжыць. Дзякуй богу, ёсць інтэрнэт, ёсць магчымасці ствараць вось гэтыя сеткі і можна працягваць гэтую барацьбу. Мы маем абсалютна новую сітуацыю, не тую, што была ў 1990-я.

«Не купляй чужога і не інвестуй у ворага»

— Выжыць мы, магчыма, зможам. Але як будаваць менавіта нацыю?

— Перадусім мы не збудуем нацыю без мовы. І з гэтага трэба пачынаць.

Мы павінны быць паслядоўнымі і мець гонар паўсюдна гаварыць па-свойму, па-беларуску. Не адкладаць гэта ў нейкую шуфляду і чакаць ідэальнай будучыні, пасля надыходу якой мы паціху-памаленьку пяройдзем на мову. Не будзе такога!

Ты выходзіш і пачынаеш гаварыць па-беларуску, ты абіраеш у банкамаце беларускую опцыю, патрабуеш абслугоўвання па-беларуску, афіцыйных адказаў на мове. Здаецца, за гэта яшчэ не садзяць.

Без мовы нашай нацыі не будзе ў прынцыпе. Бо межы Беларусі, тая тэрыторыя, якая ёсць, была вызначана паводле мовы. Так з’явіліся межы БНР, а затым і БССР. Калі гэтай мовы няма, то і вызначаць на мапе няма чаго ў прынцыпе. Гэта адзінае, што нас можа злучыць.

Нас не злучыць рэлігія, не кажучы ўжо пра тое, што ў нас шматканфесійная сітуацыя, ні колер скуры, ні адзенне, ні лад жыцця. Нішто апроч мовы.

Трымацца за дзяржаву, дзе няма сваёй мовы, дзе карыстаюцца мовай, правілы якой пішуцца ў іншай, чужой краіне, — дык які сэнс тады існавання такой дзяржавы? Якія прычыны ёй быць? Навошта патрэбна мець яшчэ адну рускамоўную краіну, дзе ўсе будуць вучыцца па падручніках, надрукаваных у Маскве, слухаць расійскае радыё і тэлебачанне? Ніякага сэнсу ў гэтым проста няма.

Мова ж яна не сама па сабе феціш. Ты з’яўляешся носьбітам мовы, ты адказваеш за ўсю папярэднюю культурную спадчыну, увесь гэты беларускі кантынент, адказваеш за перадачу гэтай спадчыны наперад, з’яўляешся актыўным спажыўцом і саўдзельнікам беларускага культурнага працэсу. Ты ходзіш ў беларускі тэатр, на канцэрты беларускіх выканаўцаў, ты чытаеш беларускую літаратуру і адпаведна плоціш за гэта свае грошы. Ты падтрымліваеш, ты падпяваеш, ты дэкламуеш.

А ў супрацьлеглым выпадку ты проста пасіўны спажывец чужога ў анабіёзе. Вось і ўся розніца.

Калі беларусы ўсе разам не пачнуць падтрымліваць сваіх стваральнікаў культуры, сваіх літаратараў, пісьменнікаў, спевакоў, акцёраў, гуманітарыяў, то ў нас нічога не атрымаецца. І гэта можна рабіць нават у сённяшніх кашмарных, катастрафічных умовах.

— Якія ўрокі мы можам вынесці з нашай шматпакутнай гісторыі і што павінны рабіць, каб не знікнуць як нацыя?

— Урок адзін: трымайся свайго, беражы, шануй сваё і май гонар быць самім сабой. Калі ты адкладаеш гэта на нейкую няпэўную будучыню, то яна можа і не надысці. Альбо сёння, альбо ўжо ніколі.

Здаецца, вось як загаварыць па-беларуску? Ну ў школе ж усе вучылі беларускую мову, ставілі ж вам нейкія адзнакі? Скажаце: кепска вучылі. Гэта абсурд! А матэматыцы добра вучылі? Ці давайце праверым веды па фізіцы. Можна падумаць, што ангельскай добра вучылі?

Розніца толькі ў тым, што свая мова — гэта сваё. Гэта тое, з чым ты можаш не проста жыць, а тое, з чым ты можаш стаць творцам сам.

Вось што трэба вынесці ў гэты ўрок: нельга зараз быць пасіўным сузіральнікам. Таму што ў нашай сітуацыі палітыкай стала ўсё: і мастацтва, і ахова помнікаў, і ахова прыроды. І калі ты не пачынаеш з сябе, калі ты сам не становішся, не ўпіраешся нагамі, дык яно ніколі не прыйдзе.

Вось я ў сваім раёне паўсюль гадамі гаварыў па-беларуску. Спачатку некаторыя здзіўляліся, а пасля прывыклі. І мне ў трох чвэрцях выпадкаў адказваюць па-беларуску. А зараз яшчэ нават з драйвам, нехта нават па-змоўніцку падміргвае: маўляў, свае людзі. А як ты яшчэ іначай пазнаеш сваіх людзей? Ніяк. Людзей сваіх мы пазнаем па мове.

Проста ідзі і паўсюдна гавары па-беларуску. Гэта яшчэ не мэта, гэта першы крок. Гэта перадумова, толькі пачатак.

Не думаю, што патрэбныя нейкія загады, каб вучыць песні і хорам іх спяваць, каб вучыць дзяцей гэтым песням, добрай літаратуры, распавядаць пра мастацтва, культуру. Для гэтага не трэба нейкіх тытанічных высілкаў ці загадаў зверху. Адкрываеш інтэрнэт — і там 30 беларускіх інтэрнэт-бібліятэк, чытаеш, пераказваеш. Ёсць магчымасць — купляеш кніжку па-беларуску, набываеш у сваіх музыку, карціны. Усё! Не купляй чужога і не інвестуй у ворага. Вельмі проста.

З гэтага пачынаецца. І менавіта так выжылі ва ўмовах рэпрэсій і камуністычнага рэжыму іншыя народы, бліжэйшыя нашы суседзі латышы і эстонцы. Яны проста не імкнуліся ні пад каго падладжвацца, да апошняга трывалі, цярпелі і былі самімі сабой. І гэта тая ўрокі, якія мы павінны вынесці для сябе.