Жанчына, якая стаяла ля вытокаў беларускай акадэмічнай музыкі

Хто быў першай?

У афіцыйных крыніах, адзначым, «першай у Беларусі кампазітаркай» часцей называюць другую жанчыну — Эдзі (Эту) Тырманд, ураджэнку Варшавы, якая большую частку жыцця правяла ў Беларусі і пакінула насамрэч яркі і заўважны след у беларускай акадэмічнай музыцы.

Але ж тут можна паспрачацца — Эльза Зубковіч нарадзілася амаль на 20 год раней, і, калі Эдзі, бегучы з Варшавы ад Другой сусветнай вайны, паступіла ў Мінскую кансерваторыю, ужо выкладала ў гэтай навучальнай установе. Хоць магла б, на хвіліначку, застацца ў Берліне або Штутгарце, дзе вучылася і захапляла выкладчыкаў сваімі поспехамі.

Але ўсё па парадку.

Не-медычка

Яна магла стаць медыкам, і гэта не жарт. Бацькам Эльзы (нарадзілася яна ў 1895 годзе) быў доктар медыцыны Роберт Пілеман, вядомы на той час лекар і  кансультант у Мінску. Але, па-першае, доктар вельмі любіў дачку, а па-другое — любіў музыку, нават доўгі перыяд узначальваў гарадскі аркестр, што выступаў па нядзелях і на святы ў кафедральным саборы, а таксама ў Губернатарскім садзе.

І калі стала зразумела, што маленькая Эльза на слых вельмі трапна падбірае на піяніна пачутыя раней мелодыі, добра грае, а таксама складае іх сама — яна напісала цэлы зборнік п’ес для фартэпіяна і назвала яго «Дзіцячы музычны альбом» — бацька быў толькі за тое, каб дачка займалася менавіта музыкай.

Дзяўчынка скончыла мінскую музычную школу — з выдатнымі адзнакамі — і рыхтавалася паступіць у кансерваторыю, але гэтыя планы перапыніла Першая сусветная вайна. Сям’я засталася ў сталіцы, Роберт Пілеман узначаліў гарадскі вайсковы шпіталь, які бесперапынна прымаў хворых і параненых — усім было не да музыкі. Дый Эльза сама не змагла застацца ў баку ад падзей, і бацька ўладкаваў яе сястрой міласэрнасці таксама ў шпіталь.

Тут яна зусім выпадкова пазнаёмілася з Георгіем Жураўлёвым — прафесарам Варшаўскай кансерваторыі, піяністам, які праходзіў у Мінску вайсковую службу. І знайшла ў яго асобе цудоўнага настаўніка — за чатыры гады прыватных урокаў у прафесара Эльза адолела поўны кансерваторскі курс па фартэпіяна.

Дыпламаваная спецыялістка

1920 год, Мінск пад польскай акупацыяй. 25-гадовая Эльза даволі актыўна выступае на канцэртах, падпрацоўвае як акампаніятарка для польскіх салістаў — але гэтага мала.

На шчасце, таленавітую дзяўчыну ўгледзеў адзін з арганізатараў тых канцэртаў доктар Урштэйн — і параіў ехаць вучыцца ў Нямеччыну, да кампазітара, прафесара Берлінскай кансерваторыі Паўля Юона. Ён нават дапамог Эльзе выправіць ва ўладаў дазвол на выезд — і ўжо ў сярэдзіне года яна прыехала ў Берлін, дзе была залічаная ў кампазітарскі клас нават з прызначэннем стыпендыі. Вядома таксама, што яна слухала курс лекцый у Цюбінгенскім універсітэце.

Аднак з радзімы прыйшлі сумныя звесткі: бацька памёр, маці засталася зусім адна, без працы і сродкаў да існавання, і трэба было ехаць да яе. Таму ўсяго праз два гады беларуска па рэкамендацыі прафесараў экстэрнам здала іспыты ў Штутгарцкай кансерваторыі — і атрымала дыплом піяністкі і педагога.

Каб палепшыць матэрыяльнае становішча сям’і, дыпламаваная піяністка хапалася за любую працу: давала маладым дзяўчатам урокі фартэпіяна, чытала тэорыю ў Беларускай музычнай школе і тэхнікуме, а як толькі ў 1932 годзе ў Мінску адкрылася свая кансерваторыя — пайшла выкладчыцай туды: вучыла студэнтаў у вакальных класах, акампаніравала спевакам.

А паралельна і сама вучылася — яна захапілася творчасцю беларускіх кампазітараў, выконвала іх творы як на занятках, так і на канцэртах.

Кампазітарка

На жаль, з-за напружанай працы часу на ўласную творчасць у Эльзы Пілеман заставалася не надта многа. Тым больш, неўзабаве яна змяніла дзявочае прозвішча на мужава (абраннікам яе стаў сын мінскага святара Мікалай Зубковіч), адна за адной у сям’і з’явіліся дзве дачкі, Эрыка і Ліза.

І ўсё-ткі яна пісала музыку — так, ёсць сведчанні, што напачатку 1930-х гадоў з-пад яе рукі выйшлі некалькі рамансаў на вершы беларускіх паэтаў. Праўда, дайшоў да сёння толькі адзін з іх, «Дарога» на словы Якуба Коласа.

Былі ў яе і рамансы на вершы «варожых» паэтаў, якія трапілі ў чорны віхур рэпрэсій 1930-х гадоў, але іх выконваць публічна было няможна — і Эльза Зубковіч пайшла на рызыку, уключыла невялікія ўрыўкі з гэтых твораў у сваю ўверцюру для народных інструментаў — тая мела пафасную назву «Будаўніцтва», ніякіх прэтэнзій у тагачасных ідэолагаў не выклікала і нярэдка выконвалася на сельскагаспадарчых выставах.

Але ж, як высветліў у свой час літаратуразнаўца і гісторык Сяргей Чыгрын, «з гадамі ноты кудысьці зніклі…».

Словы Наталлі Арсенневай, музыка Эльзы Зубковіч, спяваюць Тацяна і Адась Матафонавы

Апроч таго, яна апрацоўвала народныя беларускія песні, добра сябравала з іншымі кампазітарамі — Міколам Равенскім, Яўгенам Цікоцкім, Мікалаем Аладавым, вяла навукова-даследчую працу.

Па творчасці Іагана Брамса яна мусіла абараніць у Маскве кандыдацкую дысертацыю, але — перашкодзіла Другая сусветная вайна. З той жа прычыны, а таксама з-за працягу рэпрэсій супраць творчай інтэлігенцыі, не выйшла з другу яе кніга — зборнік народных песень і рамансаў на вершы беларускіх паэтаў.

Двойчы эмігрантка

Сведчанняў, як Эльза і яе сям’я перажылі ваеннае ліхалецце, на жаль, знайсці не ўдалося — толькі сціслыя згадкі, што ў гэты час яна працавала перакладчыцай.

Вядома таксама, што ў 1944-м  кампазітарка з мужам і дзецьмі апынуліся ў Нямеччыне — імаверна, засцерагаючыся пераследу і абвінавачанняў у «супрацоўніцтве з акупацыйнымі ўладамі». Там Эльза пахавала мужа, а пазней разам з дачкамі перабралася ў Злучаныя Штаты.

І ўжо за акіянам зноў занялася тым, да чаго найбольш ляжала душа: заснавала сваю музычную школу для маладых піяністаў, абараніла навуковыя дысертацыі і стала прафесаркай.

Пісала мноства інструментальных твораў (працягваючы апрацоўваць і папулярызаваць беларускі фальклор), фартэпіянных і вакальных мініяцюр, песень — сваіх улюбёных рамансаў, у тым ліку на вершы беларускіх паэтаў, бо беларускую мову добра ведала і вельмі любіла.

А таксама чытала лекцыі пра вядомых кампазітараў з усяго свету, рэдагавала кнігі.

І ўсё адно беларуска

У 1972 годзе выйшаў зборнік «Осенние падают листья» на вершы рускамоўнай эміграцыйнай паэткі Ірыны Сабуравай. І ў гэтым жа годзе дзякуючы Беларускаму інстытуту навукі і мастацтва ў Нью-Йрку ўбачыў свет яе зборнік «Край мой васільковы» — 12 рамансаў для голасу і фартэпіяна, на вершы Якуба Коласа, Алеся Гаруна, Наталлі Арсенневай…  

У прадмове да зборніку музыказнаўца Алесь Карповіч зазначыў, што творы гэтыя «заслугоўваюь увагі як музыкаў-прафесіяналаў, так і ўсіх аматараў гэтага жанру».

А Наталля Арсеннева, у сваю чаргу, у 1976 годзе прысвяіла зямлячы верш «Толькі гэткім, як Ты…» — юбілейны, з нагоды 80-годдзя кампазітаркі, але не празмерна пафасны:

Гэта-ж Ты ймкнешся ў музыку выліць і зьзянь

Чалавечых узьлётаў,

І стынь адцьвітаньняў,

Песьняй душы людзкія над багнай узьняць,

Памагчы нам піць радасьць і гора дазваньня…

Не дзіва, што дачка кампазітаркі, Ліза Маркоўская, таксама загарэлася любоўю да музыкі — так, у 1965 годзе ў беларускім канцэрце на Сусветнай выставе ў Нью-Ёрку яна сольна і ў дуэце з Ірэнай Калядой выканала песні, апрацаваныя яе маці: народныя «Замуж пайсці, трэба знаць»,  «Ці я ў полі?», «Ляціць сарока», «Кума мая, кумачка».

Эльза Зубковіч пайшла з жыцця 4 чэрвеня 1983 года ў Нью-Ёрку. Пахаваная яна на Нова-Дзівееўскіх праваслаўных могілках.

І хоць у афіцыйных крыніцах, паўторымся, яе імя згадваецца не так часта — у лепшым выпадку як «беларускай кампазітаркі замежжа», — яна была і засталася беларускай, якая шчыра любіла нашу зямлю, яе традыцыі, музыку і культуру наогул.