“Я вельмі аптымістычна гляджу на заўтрашні дзень”

3 траўня журналісты адзначаюць Сусветны дзень свабоды друку. Напярэдадні прафесійнага свята кіраўнік Беларускай асацыяцыі журналістаў Жанна Літвіна адказала на пытанні слухачоў Радыё Свабода.

— Сп. Літвіна, чым вам могуць дапамагчы чытачы? Я разумею, што мы ня можам быць сябрамі вашай прафэсіный арганізацыі, — але як мы можам быць карыснымі? Ігар Кузьмік, Мінск

— Ведаеце, гэта адно з самых складаных пытаньняў, калі са сваімі праблемамі незалежная прэса застаецца сам-насам, што называецца, і вялікая мая мара — каб заўсёды знаходзіць гэтую падтрымку людзей, спажыўцоў нашай інфармацыі. Гэта адзін з самых асноўных і важных момантаў. Баронячы свае правы на прафэсію, мы баронім правы нашых грамадзянаў на атрыманьне незалежнай, аб'ектыўнай, нецэнзураванай інфармацыі. Таму — будзьце з намі, трымайцеся праўды. М заўсёды былі вельмі шчасьлівыя атрымліваць з боку слухачоў, чытачоў гэтую салідарнасьць, добрую салідарнасьць і падтрымку.

— Паважаная Жана Мікалаеўна! З прэзідэнтам Лукашэнкам Вы нарадзіліся у адзін дзень аднаго месяца аднаго году, практычна адначасова сталі прэзідэнтамі (ён — краіны, Вы — БАЖу) і гэтаксама трымаецеся за уладу больш за 10 год. Якія яшчэ падабенствы існуюць між вамі? З павагаю, Андрэй

— Я думаю, зоркі часам памыляюцца. Мы сапраўды з кіраўніком дзяржавы Дзевы, але Дзева — я лічу гэты знак больш жаноцкім, і таму лічу, што ён больш падыходзіць да жанчыны... Падабенствы? Ня ведаю... Аднойчы жартам гаварылі пра тое што мы зь ім аднолькавыя папулісты, любім пагаварыць, а больш падабенстваў я ня бачу. У мяне сваё стаўленьне да жыцьця, да тых падзеяў, якія адбываюцца ў краіне, у мяне свая грамадзянская пазыцыя, у многім мы сапраўды вельмі розныя.

— Як Вы прагназуеце далейшы лес Беларусi? Цi не здаецца Вам, што мы — вымяраючая нацыя. Прычым не толькi з прычын вялiкай смяротнасцi i малай нараджальнасцi...

— Вы ведаеце, я б не называла беларусаў усё ж такі выміраючай нацыяй... Я б назвала яе нацыяй, якая спазьняецца — дарэчы, увасьлед за нашым беларускім клясыкам, гэта яго выраз. Чамусьці гістарычна так было наканавана, што мы былі вымушаныя на 13-15 гадоў неяк закансэрвавацца... Хаця, з другога боку — хто яго ведае, пройдуць гады — можа, мы зразумеем, што гэтая закансэрваванасьць, можа, наадварот народзіць новую хвалю жыцьцяздольнасьці, жаданьня палітычных пераменаў... Мы будзем мець добры досьвед, і наадварот, мне падаецца, што мы зможам у будучыні ўвайсьці ў склад Эўразьвязу, далучыцца да эўрапейскіх краінаў і пачуваць сябе абсалютна на роўных зь імі... Але такі лёс, трэба было на нейкі пэрыяд адчуваць сябе непаўнавартаснымі ў нечым... Але ўсё гэта абавязкова народзіць новую энэргетыку, і з гэтага выхад будзе. Я вельмі аптымістычна гляджу на заўтрашні дзень. Людзі іншыя, людзі нашыя зьмяніліся, многае пачынаюць разумець, і ўрэшце рэшт іх не задавальняе тое, што ў адказ на пытаньне "Што рабіць?” яны трынаццаць гадоў чуюць адказ на пытаньне “Хто вінаваты?”. Мне падаецца, гэты пэрыяд прайшоў, і зараз ідзе актыўны пошук адказу на пытаньне "Што рабіць?". Мы выбярэмся з гэтай сытуацыі.

— Ці змаглі Вы вызваліць пры дапамозе замежных паездак хаця б аднаго беларускага журналіста ў лукашэнкаўскай турме?

— У нас у гісторыі БАЖу тры сябры БАЖ былі пакараныя паводле артыкулаў крымінальнага кодэксу і адбылі гэтыя пакараньні. Гэта Мікола Маркевіч, Віктар Івашкевіч і Павал Мажэйка. Мне падаецца, што ў той час, калі яны адбывалі сваё пакараньне, зрабіла сваю справу міжнародная актыўнасьць, увага да лёсаў гэтых людзей і частыя наведваньні нашых калегаў зь міжнародных арганізацый, нашых партнэрскіх арганізацый у тых месцах, дзе яны адбывалі пакараньне, усё ж такі гэта было значным момантам. Іншая справа — Павал Севярынец. Цяпер, нягледзячы на ўсю міжнародную ўвагу да яго лёсу, на жаль, пакуль у ягоным лёсе нічога не зьмяняецца. А ў прынцыпе ўсе гэтыя міжнародныя паездкі, сустрэчы — я лічу гэта адным з прыярытэтаў у дзейнасьці БАЖу, гэтыя кантакты, сяброўства ў міжнародных арганізацыях. Чаму? Таму што мы разглядаем наша існаваньне ў кантэксьце самаізаляцыі ўраду, самаізаляцыі Беларусі, і я лічу, што журналістам неверагодна важна адчуваць сябе часткай міжнароднай журналісцкай супольнасьці, не замыкацца чыста тэрытарыяльна на сваіх праблемах, а ўвесь час адчуваць, што сьвет — ён багаты, і ў нас з тымі арганізацыямі шмат падабенства ў нашых праблемах, зьвязаных са свабодай слова, але адчуваць сябе часткай супольнасьці — гэта страшэнна важна.

— Хто яны, сёньняшнія зоркі журналістыкі?

Зоркі журналістыкі — гэта сёньня людзі зь вельмі цьвёрдай грамадзянскай пазыцыяй. Мне так падаецца, што ў незалежнай журналістыцы гэта на сёньняшні дзень самая галоўная адметная рыса. І калі пайменна, трэба будзе пералічваць сотні імёнаў — я баюся некага пакрыўдзіць... Гэта і Андрэй Дынько, і Сьвятлана Калінкіна, і Ёсіф Сярэдзіч, і рэдакцыя газэты "Беларусы і рынак", гэта журналісты "Нашай Нівы"... Гэта вельмі даклікатнае пытаньне, і я магу толькі чарговы раз сказаць, што тыя людзі, якія засталіся працаваць у незалежнай журналістыцы — гэта людзі зь вельмі цьвёрдай грамадзянскай пазыцыяй, і за гэтую пазыцыю іх можна паважаць і ўсяляк ім дзякаваць.

— Как вы оцениваете качество и роль представительств российских СМИ в РБ: "КП в Беларуси", "АиФ в Беларуси", "Труд в РБ"?

— Яшчэ некалькі гадоў таму гучаў аргумэнт, што нашыя праблемы беларускай прэсы вырашаюць заежныя СМІ, у першую чаргу — расейскія, што яны быццам бы напаўняюць незалежнай інфармацыяй нашу інфармацыйную прастору, і вось як бы гэта паратунак ад нашых нутраных праблемаў... Маё глыбокае перакананьне: усе гэтыя праекты, што прыходзяць да нас у краіну, яны прыходзяць зь інфармацыяй забаўляльнай, асьветніцкай, пазнавальнай, — гэта не вырашае нашую асноўную ўнутраную праблему, бо яны не займаюцца нашымі нацыянальнымі праблемамі, унутранай сытуацыяй. Таму — так, іх прысутнасьць надае інфармацыйнай прасторы разнастайнасьці, але як паратунак ні ў якім разе іх успрымаць нельга. Мы маем таксама вельмі карысны досьвед асьвятленьня палітыка-энэргетычнага супрацьстаяньня Беларусі і Расеі напрыканцы мінулага — пачатку гэтага году. Расейская прэса ў чарговы раз прадэманстравала, што яна не такая ўжо прынцыповая ў прафэсійным сэнсе слова, ёй таксама былі ўласьцівыя імпэрскія тэндэнцыі, і абрынуўшыся на кіраўніка дзяржавы, нашыя расейскія калегі забывалі, што за плячыма ў Лукашэнкі — амаль 10-мільённая нацыя беларусаў, свабодных, сувэрэнных людзей, і што да іх трэба ставіцца зь вялікай павагай. Наагул, што тычыцца расейскай прэсы, мне падаецца, што самая папулярная фраза, першая рэакцыя маіх калегаў як толькі адбываецца нейкая падзея ў Расеі — “О, у нас гэта ўжо было”. У першую чаргу гэта зьвязана са спробамі ўвядзеньня дзяржаўнай манаполіі на ўсю мэдыйную прастору ў Расеі.

— Што трэба для таго каб зарэгістраваць газэту ў Беларусі? Якія дакументы і ўмовы?

— Ведаеце, там прадугледжаны цэлы шэраг дакумэнтаў, якія неабходныя для рэгістрацыі, але дадатковую інфармацыю можна заўсёды атрымаць у БАЖ, і нават узор, прыклады запаўненьнея блянкаў неабходных дакумэнтаў. Але як толькі вы задумалі зарэгістраваць новы сродак масавай інфармацыі, вам перш-наперш трэба быць упэўненым, што вы атрымаеце юрыдычную адрэсу. Апошнім часам якраз гэта стала самым непераадольным бар'ерам.

— Паважаная Жанна, вы кіравалі некалі моладзевымі станцыямі — як вы ацэньваеце моладзевыя ФМ станцыі ў Менску: 1 — у цэлым, 2 — чыста фарматна, наколькі яны пайшлі наперад у параўнаньні з вашым часам?

— Гэта, магчыма, такі вельмі суб'ектыўны момант, але я лічу радыёстанцыю "Беларуская Маладзёжная" адным з прыкладаў вельмі прыстойнай, вельмі прафэсійнай працы радыёжурналістаў. Я наагул лічу, што 1990-я гады — гэта быў пэрыяд рэнесансу для незалежнай журналістыкі, для ўсіх журналістаў, якія прагнулі пераменаў, іншай будучыні, рэчаіснасьці... Відаць, я маю гэтае суб'ектыўнае стаўленьне да "Беларускай маладзёжнай", да ФМ-станцыі 101,2 таму, што я мела самае непасрэднае дачыненьне да гэтых калектываў, і мне цяжка быць аб'ектыўнай у ацэнках ФМ-станцый, якія дзейнічаюць сёньня... У чым я глыбока перакананая — гэта што аднойчы гэтым ФМ-станцыям давядзецца вельмі прынцыпова і шчыра адказваць на пытаньні, чаму яны так псуюць музычны густ сваіх слухачоў, чаму яны адкаціліся ў эпоху ня тое што ўчорашнюю, а пазаўчорашнюю што да падачы інфармацыі, і асабліва ў музычнай палітыцы... Я разумею, што побач існуе патрабаваньне ўраду, міністэрства інфармацыі да музычнай палітыкі — але каб было пачуцьцё неабходнасьці ўтрымаць свае пазыцыі, тады, відаць, былі б нейкія дзеяньні, ФМ-станцыі ўступалі б у дыялёг з уладамі і знаходзілі б аргумэнты, каб не была такой задушанай наша музычная палітыка на ўсіх станцыях.

Мяне не задавальняе на ФМ-станцыях інфармацыйная напоўненасьць эфіру. Я, як слухач, не атрымліваю той інфармацыі, якая мне патрэбная і якую я шукаю. Я вельмі хацела б пажадаць ім прытрымлівацца дэвізу радыястанцыі "Эхо Моквы", а яе дэвіз — "Мы гаворым усё, што ведаем". Калі гэты дэвіз будзе перанесены на нашыя ФМ-станцыі, стаўленьне да іх будзе крышку іншае.

— Як вы ацэньваеце пэрспектывы польскага тэлебачаньня для Беларусі — ці ня марная гэта справа?

— Як і да новых праектаў радыёвяшчаньня, так і да тэлебачаньня маё стаўленьне самае станоўчае. Патлумачу, чаму. Каб гаварыць пра эфэктыўнасьць вяшчаньня на Беларусь і каб сур'ёзна яе абмяркоўваць, трэба мець на ўвазе, што для таго, каб гэтае вяшчаньне было эфэктыўным, яно павінна быць даступным. На сёньняшні дзень ні тэлевізійныя, ні радыёперадатчыкі ўсталяваць на тэрыторыі Беларусі ніводнай нзалежнай вяшчальнай карпарацыі немагчыма. Таму я ўспрымаю радыёстанцыі і будучае тэлебачаньне як чарговую непадкантрольную, незалежную інфармацыйную крыніцу для Беларусі. Таму я лічу, што гэта вельмі важна. І другое: на сёньняшні дзень тыя маладыя журналісты, якія пачынаюць працаваць у гэтых рэдакцыях, яны зьяўляюцца для мяне носьбітамі стандартаў журналісцкай дзейнасьці. Ствараецца абсалютна новая генэрацыя ў журналістыцы, і гэта можна толькі вітаць.

— Ці ёсьць у БАЖы журналісты з афіцыйных СМІ? Ці падвоенае членства ў вас і ў саюзе журналістаў дазваляецца?

— З самага пачатку, калі толькі нараджаўся БАЖ, мы абсалютна адкрыта падыйшлі да гэтага моманту. Нас ня вельмі палохала, што сябра нашай арганізацыі можа адначасова знаходзіцца ў нейкай іншай. Я і сёньня лічу, што гэта правільна. Таму што ўступленьне ў БАЖ — гэта дэманстарцыя пазыцыі чалавека. Мы адкрытая, грамадзкая арганізацыя, і калі чалавек зьдзяйсьняе для нас вельмі добры ўчынак — гэта можна толькі вітаць. Мы ніколі не праводзілі статыстыку, колькі сябраў зьяўляюцца сябрамі дзьвюх арганізацый адначасова, але думаю, што на сёньняшні дзень гэта будуць проста адзінкі, таму што мы занадта, відаць, розныя арганізацыі... У БАЖы ёсьць людзі, якія працуюць у дзяржаўных СМІ, але гэта не ангажаваныя журналісты, якія пераступілі мяжу і якіх сёньня можна называць ідэолягамі — гэта людзі, якія проста выконваюць свае прафэсійныя абавязкі. На жаль, мы ня можам гэтым людзям прапанаваць працоўныя месцы, бо ў нас адсутнічае рынак прафэсійных працоўных месцаў у незалежнай журналістыцы.

— Апытаньні незалежных сацыёлагаў сведчаць, што людзі не давяраюць ні афіцыйнай, ні недзяржаўнай прэсе — чаму незалежная журналістыка ня карыстаецнца аўтарытэтам у беларускім грамадзтве?

— Гэта абсалютна неабгрунтаванае меркаваньне. Па-першае, 60% беларусаў лічаць за каштоўнасьць такое паняцьце як свабода прэсы. У цэлым гэтая тэндэнцыя падзеньня даверу да незалежнай прэсы назіралася гады тры таму — мы былі гэтым вельмі ўстрывожаныя. Я лічу, што гэта сталася і адбіткам таго, што пахіснуўся прэстыж прафэсіі журналіста ў грамадзтве, і тут віна не незалежных журналістаў. Нас усё ж такі ня так шмат. Тое, што журналісты, якія працуюць у дзяржаўных СМІ, ператвараюцца ў частку прапагандысцкай машыны — гэта наносіць шкоду нашай прафэсіі. Год таму, на апошнім зьезьдзе БАЖу мы прынялі адзін з асноўных дакумэнтаў, "Маніфэст сумленьня", дзе зьвярнуліся да ўсіх людзей, якія працуюць у СМІ, з напамінам, наколькі важная рэпутацыя нашай прафэсіі. Нашыя прафэсійныя абавязкі вельмі канкрэтна сфармуляваныя: збор і распаўсюд інфармацыі. Гэты дакумэнт быў напамінам людзям, якія называюцца журналістамі, а часьцей за ўсё ствараюць ідэалягічныя стэрэатыпы, ператвараюцца ў статыстаў улады.

— Ці даводзілася Вам спатыкацца з Лукашэнкам ці ў гады ягонага прэзыдэнцтва, ці раней, у той пэрыяд, калі Вы былі кіраўніком моладзевай рэдакцыі Беларускага радыё, і калі даводзілася — якія ўражаньні?

— Вы ведаеце, тады, у 1994 годзе, нават 1993-93 г., сапраўды, калі ў “Беларускай Маладзёжнай” была магчымасьць ладзіць наўпроставыя эфіры, Аляксандар Рыгоравіч быў частым госьцем нашых прамых эфіраў як дэпутат Вярхоўнага савету, вельмі ахвотна адказваў на шматлікія пытаньні. Але я не сказала б, што ў нас былі нейкія сяброўскія адносіны, відаць, не. Проста ёсьць патрэба запрасіць чалавека ў эфір, ён прыходзіць, і на гэтым нашыя стасункі завяршаліся. Адзіна што сама рэдакцыя ўспрымала дэпутата Вярхоўнага савету Лукашэнку як вельмі радыкальную апазыцыю тагачаснай уладзе, ураду Кебіча, і нам тады падавалася, можа, зь перабольшаньнем, што ўсё добра, што выступае супраць інсуючай улады, і мы ахвотна прадастаўлялі эфір для антыкарупцыйных праграмаў, зь якімі выступаў Аляксандар Рыгоравіч. Нам падавалася, што ўсё гэта скіраванае ў адзін бок, і што большага зла, чым тагачасны ўрад, у дзяржавы няма. Таму ён сапраўды быў частым госьцем.