«В отношении Янки Купалы имеется 41 показание, в большинстве прямые, Якуба Коласа – 31 показание»

40 год таму памёр Панцеляймон Панамарэнка — савецкі кіраўнік, які ледзь не звёў са свету літаратурных класікаў Беларусі.

— Беларуская інтэлігенцыя не надта шануе імя колішняга першага сакратара ЦК КП(б)Б Панцеляймона Кандратавіча Панамарэнкі. Асаблівых падставаў для любові гэты нашчадак кубанскіх казакоў, на першы погляд, і сапраўды не пакінуў, — пісаў у сваім эсэ ў 2002-м пісьменнік і гісторык Уладзімір Арлоў.

Гэта абсалютна слушная заўвага. Сваю першую публічную прамову на пасадзе першага сакратара 36-гадовы ўраджэнец Кубані прысвяціў «выкорчевке врагов». Ішоў 1938 год — пік сталінскіх рэпрэсій. 

У першы ж год знаходжання на пасадзе Панамарэнка даслаў Сталіну просьбу павялічыць для БССР колькасць рэпрэсаваных па 1-й расстрэльнай катэгорыі на 2000 чалавек. Яшчэ тры тысячы згодна той шыфроўкі прапаноўвалася накіраваць у турмы і лагеры.

Панамарэнка не толькі прасіў павялічыць жахлівыя квоты, але і асабіста прымаў удзел у расправах. З 15 верасня па 15 лістапада 1938-га ў складзе так званай «тройкі» НКВД ён вынес 6770 прысудаў, з якіх 4650 былі расстрэльнымі.

— Змагаўся з беларускай мовай. Хацеў пасадзіць, а можа, і ліквідаваць Янку Купалу з Якубам Коласам. Даваў згоду на безліч арыштаў і прысудаў. Цяжка ўявіць нацыянальна свядомую бяседу, дзе гучалі б тосты за светлую памяць Панцеляймона Кандратавіча, — пісаў Арлоў.

І гэта праўда. У лістападзе 1938-га Панамарэнка напісаў Сталіну ліст «О белорусском языке, литературе и писателях», які стаў фактычна даносам на рэшту беларускіх літаратараў, цудам ацалелых у чорным кастрычніку 1937-га.

Прывядзем некалькі цытат. Вось што выпускнік Маскоўскага інстытута інжынераў транспарту пісаў пра беларускую мову:

— В лозунге «Пролетарии всех стран, соединяйтесь», слово «соединяйтесь» заменено словом «злучайцеся», а в народе «злучайцеся — злучка», все равно, что и по-русски «случайтесь — случка». Лозунг «Да здравствует годовщина Октябрьской революции» на белорусском языке «Няхай жыве гадавiна Кастрычнiцкай рэвалюцыi», испохаблен от начала до конца. Белорусы говорят здравствуй, а «няхай» означает «пусть» в смысле пренебрежительного «так и быть». Гадавiна означает гада большого размера. Так и говорят «Ух, якая гадавiна». Кастрычник — октябрь. Но кастрыца — это не лен, а отбросы от льна...

А вось што Панамарэнка прапаноўваў Сталіну:

— ...Решительно очистить литературу от произведений с национал-фашистской контрабандой (кое-что мы в этом направлении уже сделали), поднять литературную, преданную молодежь, освежить литературу, укрепить руководство Союза писателей. (…)

— В отношении Янки Купалы, Якуба Коласа, Бровко, Глебки, Крапивы, Бядули, Вольского, Аксельрода и др. членов этой «могучей кучки», узурпировавшей представительство от Белорусской литературы всюду, в том числе и за рубежом, людей, творческая авторитетность которых непомерно раздута, проводивших лично всю описанную выше вражескую работу, имеются многочисленные показания разоблаченных и арестованных врагов, изобличающие их вплоть до связей с польской дефензивой.

Пры гэтым аўтар даноса прыводзіў канкрэтныя лічбы:

— В отношении Янки Купалы имеется 41 показание, в большинстве прямые; Якуба Коласа... 31 показание; Крапивы... 12 показаний и так далее. По количеству и качеству изобличающего материала, а также по известным нам фактам их работы, они, безусловно, подлежат аресту и суду, как враги народа. В частности, Наркомвнудел Белоруссии запросил из центра санкцию на арест Купалы и Коласа уже давно, но санкция пока не дана.

Панамарэнка адзначаў, што арышт класікаў беларускай літаратуры — не самая простая задача, бо яны «пользуются известностью, прославили их достаточно сильно». І прапанаваў уласны варыянт, які нагадвае нам сённяшнія методыкі карных органаў:

— Их нужно или арестовать, или, учитывая обстановку, принять, поговорить открыто, показать, что нам известны все их «ошибки», если это допустимо так называть, сказать, что они могут искупить свою вину перед Советской властью, призвать их к честной работе, посмотреть, как они будут реагировать и если в какой-либо мере пойдут на это, то использовать это в целях разложения группы, отрыва наиболее честного и ликвидации остатков нацдемовщины.

Зрэшты, усё той жа Панамарэнка праз які месяц пасля таго сумнавядомага ліста хадайнічаў аб узнагароджанні Якуба Коласа за яскравае мастацкае апісанне «барацьбы беларускага народа супраць белапольскіх акупантаў».

А ў гады Другой сусветнай вайны, атрымаўшы пасаду начальніка Цэнтральнага штаба партызанскага руху, ініцыяваў шырокае выкарыстанне беларускай мовы ў мэтах контрагітацыі.

На думку гісторыка з Беластока Яўгена Мірановіча, аўтара кнігі «Вайна ўсіх з усімі. Беларусь 1941-1944»), тая ініцыятыва Панамарэнкі мела працяг у пасляваенныя гады.

— Тое, што было ў 1942-м годзе, працягвалася, фактычна, да канца вайны. Пэўныя тэндэнцыі нацыянальнай палітыкі працягваліся нават у 40-х і 50-х гадах. Яшчэ ў 40-х гадах у Беларусі друкавалася больш на беларускай мове, чым на расейскай. Больш выдавалася кніжак на беларускай мове, чым на расейскай. Змены пачалі наступаць толькі пасля славутай адлігі часоў Хрушчова. Вярнуліся да інтэнсіўнай русіфікацыі жыцця ў рэспубліцы, — расказваў ён у інтэрв’ю «Радыё Свабода».

У згаданым вышэй эсэ Уладзіміра Арлова згадваецца яшчэ адзін факт з біяграфіі былога кіраўніка БССР, за які гісторык яму персанальна ўдзячны:

— Дзякуй вам, тав.Панамарэнка, за шчаслівае дзяцінства. Бо, каб не вы, наша мяжа з Расеяй праходзіла б цяпер за Докшыцамі й Ушачамі, а самі яны разам з Полацкам, Расонамі, Браславам і Глыбокім былі б «искони русскими» гарадамі. І не існавала б у прыродзе цябе, беларускага пісьменніка Уладзімера Арлова, а бласкуняўся б па свеце народжаны ў Полоцке, РСФСР, Владимир Орлов…

Гаворка тут пра тое, што ў 1944-м кіраўнік рэспублікі-партызанкі скарыстаўся ўласным аўтарытэтам і прыязным да сябе стаўленнем Сталіна, каб перашкодзіць узгодненым на самым версе планам па перадачы Полаччыны ў склад савецкай Расіі.

І тут неабходна дадаць, што Панамарэнка ўжо меў паспяховы досвед у справе «адваёвы земляў». У лістападзе 1939-га ў кабінеце Сталіна ён перамог іншага ўкраінца — Мікіту Хрушчова, тагачаснага кіраўніка УССР.

Той прывёз у Маскву прапановы аб перадачы Украіне Берасцейшчыны — з Брэстам, Пінскам і Драгічынам уключна. Панамарэнка прывёў у Крэмль свае прапановы і схемы магчымага падзелу сумежнай тэрыторыі. І ў рэшце быў падтрыманы Сталіным. Хрушчоў вярнуўся ў Кіеў з рашэннем далучыць да Украіны 3000 квадратных кіламетраў беларускага лесу.

Былі ў Панамарэнкі і амбітныя планы па далучэнні да Беларусі Калінінградскай вобласці, якія нават ухваліў Сталін. Але неўзабаве «збіральніка земляў» накіравалі ў Маскву, а пасля сакавіка 1953-га кар’ера Хрушчова пайшла ў гару.

Ён не забыў сваю крыўду на земляка — той страціў высокія пасады, а разам з імі і амбітныя ідэі наконт Беларусі.