Тадэвуш Касьцюшка

Яго звалі Тадэвуш, яе — Людвіка. Ёйны бацька ня даў згоды на шлюб і маладыя закаханыя заняліся распрацоўкаю пляну ўцёкаў. Чамусьці такія пляны раскрываюцца занадта рана... Так Тадэвуш з 80 дукатамі ў кішэні апынуўся на шляху зь Беларусі ў Францыю, а затым у Новы Сьвет. Сюжэт можна было б назваць банальным, каб не адна дэталь: у пашпарце у Тадэвуша стаяла прозьвішча — Касьцюшка...

У 1777 годзе змагары за незалежнасьць паўночнаамэрыканскіх калёніяў ад Англіі атрымалі бліскучую перамогу пад Саратогай, у выніку чаго было дасягнутае афіцыйнае прызнаньне Злучаных Штатаў Амэрыкі. Ваенныя гісторыкі ЗША сьцьвярджаюць, што зарукаю гэтага трыюмфу сталіся непрыступныя фартыфікацыі, збудаваныя палкоўнікам-інжынэрам Андрэем Тадэвушам Банавэнтурам Касьцюшкам...

Яго заслугі ў барацьбе за свабоду Злучаных Штатаў былі ацэненыя надзвычай высока: званьне генэрала, найвышэйшая баявая ўзнагарода краіны — ордэн Цынцыната, і апрача таго — амэрыканскае грамадзянства, пажыцьцёвая пэнсія і зямельны надзел. (Пазьней, у тэстаманце, ён перадасьць гэтую маёмасьць свайму сябру, аўтару Дэклярацыі незалежнасьці Томасу Джэфэрсану, даручыўшы выкарыстаць грошы на выкуп нэграў-рабоў.)

Уразіўшы нядаўніх баявых таварышаў, поплеч зь якімі ваяваў сем гадоў, Касьцюшка адмаўляецца ад кар’еры ў ЗША і сядае на карабель, каб вярнуцца на радзіму, у Літву-Беларусь. На календары — 1784-ы. Празь дзесяць гадоў рэспубліканскія ідэалы запаляць сэрца генэрала, і ён стане на чале вызвольнага паўстаньня, што прынясе яму славу нацыянальнага героя Беларусі й Польшчы.

У нашых беларускіх шыротах час рухаецца сваім, пакручастым шляхам. І ўсё ж, і ўсё ж... У 1970-я, гады майго студэнцтва, мы мусілі ведаць, што Касьцюшка — “паляк” і герой зусім ня нашай гісторыі. (Дарэчы, сам Андрэй Тадэвуш у жыцьцяпісе засьведчыў: "Нарадзіўся я ліцьвінам").

“Нашым” быў Сувораў, войскі якога патапілі паўстаньне 1794 году ў крыві.

Да 260-годзьдзя Андрэя Тадэвуша (а ён быў ахрышчаны 12 лютага 1746 году) у Мерачоўшчыне — адноўленай сядзібе Касьцюшкаў каля Косава адчынены музэй. Магчыма, некалі мы дажывем да таго дня, калі ў Беларусі зачыняць музэй Суворава,а сувораўская вучэльня будзе пераназваная ў гонар Касьцюшкі. Здавалася б, нейкае спадзяваньне на гэта дае зьяўленьне першага ў нашай краіне помніка паўстанцкаму правадыру, створанага скульптарам Алесем Шатэрнікам. Вось толькі помнік гэты знаходзіцца на тэрыторыі амэрыканскай амбасады...