Таццяна Шчытцова: Зараз распаўсюджваць беларускую мову праз гвалт — прабачце, якія гістарычныя ўрокі мы тады вынеслі?

Паводле нядаўняга апытання Chatham House, якое было зладжана напачатку 2023 года і даследавала стаўленне беларусаў да рэформаў, толькі 16% беларусаў выступаюць за беларускую мову як адзіную дзяржаўную, а 70% апытаных з гэтым нязгодныя.

На жаль, моўнае пытанне на працягу многіх гадоў хутчэй раз’ядноўвае беларусаў, чым злучае. Дэ-юрэ ў краіне статус дзяржаўнай маюць дзе мовы — руская і беларуская, аднак умовы існавання ў іх далёка не роўныя.

Па прыклады далёка хадзіць не трэба: незалежныя выдавецтвы, якія прасоўваюць беларускую кнігу, улады зачыняюць адно за адным (днямі прыпыніла дзейнасць выдавецтва «Зміцер Колас», а яго заснавальнік меркавана ў КДБ), колькасць беларускіх школ і класаў скарачаецца, а, напрыклад, нацыянальная кінастудыя «Беларусьфільм» за ўвесь мінулы год выпусціла на беларускай роўна адну стужку, дый тое 13-хвілінны мультфільм.

І хоць Аляксандр Лукашэнка час ад часу падкрэслівае важнасць беларускай («Нам трэба падумаць, каб кожны беларус ведаў (беларускую мову)», — заявіў правіцель год таму на сустрэчы з навукоўцамі Акадэміі навук, а ў выступе напярэдадні Дня Незалежнасці часткова перайшоў на беларускую і нават згадаў ВКЛ), але нават самыя вялікія аптымісты бачаць, што перыяд «мяккай беларусізацыі» ў 2014-2019 далёкі ад цяперашніх рэалій, як неба і зямля.

Филин абмеркаваў з экспертамі, ці здзіўляюць «моўныя» лічбы свежага апытання або выглядаюць цалкам лагічнымі, ці прынцыповы статус мовы для пераменаў і будучай Беларусі, і ці пазбавімся мы залежнасці ад Расеі, калі цяперашняе статус-кво захаваецца. 

Шчытцова: «Мы павінны паказаць, што беларуская мова — тое, што мы мусім шанаваць»

— Ніколькі не здзіўленая лічбамі апытання, — заўважае дарадца Святланы Ціханоўскай па адукацыі і навуцы, прафесарка ЕГУ Таццяна Шчытцова, — хутчэй, яны прадказальныя — калі мы ўлічым тое, што адбывалася ў нашай краіне цягам апошніх 30 гадоў. Прынамсі пасля таго, як быў праведзены рэферэндум, на якім Лукашэнка маніпулятыўна ўвёў гэтае «двухмоўе». Некалькі дзесяцігоддзяў прасоўвалася адпаведная палітыка, а перыяд «беларусізацыі» быў вельмі нядоўгім і ўмоўным.

Да таго ж, канешне, трэба мець на ўвазе і ўсю гісторыю савецкага рэжыму, які збольшага адводзіў вельмі маргінальную ролю нацыянальным элітам, то бок, магчымасцям для развіцця мовы і культуры. Было тое, што Акудовіч, здаецца, некалі вызначаў як «беларускае гета».

У дадатак да сістэмнай, гістарычнай тэндэнцыі ёсць і фактар беларусаў — актыўных, дэмакратычна настроеных, часта беларускамоўных альбо прынамсі перакананых у важнасці мовы як складніку нацыянальнай ідэнтычнасці — якія вымушана з’ехалі з краіны ў апошнія некалькі год.

Такім чынам, заўважае экспертка, беларусы маюць тое, што маюць: большасць насельніцтва не бачыць беларускую адзінай дзяржаўнай.

— Людзі — гэта гістарычныя істоты, які ўяўляюць сабой вынік гістарычнага развіцця. Іх самасвядомасць і тое, што вучоныя называюць habitus — вынік пэўных сацыякультурных абставін. І з гэтай рэальнасцю трэба лічыцца нашым дэмакратычным сілам і экспертам, калі мы абмяркоўваем, якой павінна быць нацыянальная палітыка, сацыяльная, культурная, адукацыйная — а не імкнуцца рэалізаваць у вельмі кароткі час нейкія нашы ўяўленні, якія зараз прагучалі б хутчэй як утапічныя.

У Канстытуцыі Беларусі прапісана, што беларуская і руская мовы маюць роўны статус. Але відавочна, ні пра якую роўнасць гаварыць няможна — усе добра разумеюць, што яна намінальная.

Вяртанне беларускай мове адпаведнага статусу — пытанне прынцыповае, гаворыць Таццяна Шчытцова.

— Мне здаецца гэта відавочным: сёння, ва ўмовах вайны, якую вядзе Пуцін пры падтрымцы з боку рэжыму Лукашэнкі, гэтае пытанне асэнсоўваецца вельмі востра рознымі людзьмі, уключаючы тых, хто працягвае размаўляць па-руску, бо рабіў гэта ўсё жыццё, і атачэнне мае спрэс рускамоўнае. І гэта ўсведамленне расце, бо цяпер склалася вельмі небяспечная сітуацыя для незалежнасці нашай краіны.

Пагрозу беларускай незалежнасці добра разумеюць, я ўпэўненая, нават тыя, хто працуе ў вертыкалі ўлады. І ў такім кантэксце тое, што звязана з беларускай культурай, літаратурай, навукай, з нашай цікавай, кантраверсійнай гісторыяй, якая мае мноства вымярэнняў, але гэта толькі падвышае цікавасць да яе — усё гэта набывае асаблівы сэнс.

Бо ў Лукашэнкі ідэалогія адна — быць у «братэрстве» з Расіяй, а гэта значыць для нас, у рэшце рэшт, культурную каланізацыю.

Але ў вяртанні беларускай мове яе цэнтральнага культурнага і палітычнага статусу, падкрэслівае экспертка, ёсць яшчэ адзін прынцыповы момант: працэс павінен ісці паступова і без усялякага прымусу.

— На маю думку, гэта адзін з галоўных і складаных выклікаў для сучасных дэмсілаў. Так, нам патрэбна максімальна прасоўваць беларускую мову і культуру, але пытанне ў тым, як тое рабіць. Якія інструменты дапамогуць павысіць матывацыю нашых грамадзян і грамадзянак для таго, каб слухаць па-беларуску розныя культурныя прадукты, глядзець, чытаць, абмяркоўваць?

Я перакананая: было б супраць інтарэсаў беларускай мовы і пярэчыла б таму адмысловаму этасу, які звязаны з ёй, калі б мы пачалі прасоўваць яе прымусова.

Беларуская мова так доўга не магла развівацца  ў нашай краіне з прычын гвалту ад розных палітычных актараў, што зараз распаўсюджваць яе таксама праз гвалт — прабачце, якія гістарычныя ўрокі мы тады вынеслі, ці зрабілі мы іх наогул?

Ці не вучыць нас вельмі няпростая гісторыя Беларусі, што ў нашым культурным полі так рабіць нельга? Таму — не праз гвалт, а праз шанаванне. Вельмі люблю гэтае беларускае слова, і мне здаецца, яно тут акурат дарэчы. Мы павінны паказаць, што беларуская мова — тое, што мы мусім шанаваць, а гэта значыць, і паважаць, і адначасова клапаціцца і берагчы.

Мажэйка: «Фармат дзяржаўнага двухмоўя шмат у чым дыскрэдытаваны ў Беларусі»

— Мне здаецца, неабходна падзяляць пытанні, ці трэба клапаціцца пра беларускую мову, ці трэба яе часцей ужываць — і ці мусіць яна быць адзінай дзяржаўнай. Бо гэта ўсё ж такі розныя рэчы, — зазначае аналітык BISS, палітолаг і каардынатар беларускай экспертнай сетки «Наша меркаванне» Вадзім Мажэйка.

— Так, мы бачым за апошнія гады, што расце колькасць людзей, якія ўжываюць беларускую мову, для каго расце яе важнасць як чынніка ідэнтычнасці — але само па сабе гэта не значыць, што яна мусіць быць адзінай дзяржаўнай.

Да таго ж, вялікае пытанне, што значыць адзіная дзяржаўная мова: ці змогуць, напрыклад, людзі звяртацца ў дзяржаўныя ўстановы, калі яны не ведаюць беларускай, ці змогуць карыстацца рускай пры навучанні ў школах і ўніверсітэтах — ці не? Людзей гэта, натуральна, хвалюе. Таму што адна справа — падтрымка і развіццё мовы, а іншая — перажыванні чалавека, ці зможа ён карыстацца іншай мовай.

На маю думку, беларуская мусіць быць дзяржаўнай мовай, і тут няма ніякіх сумневаў. Але трэба і вельмі зразумелае тлумачэнне: а што будзе з рускай далей? Які яна займее статус, ці будуць абмежаванні ў яе выкарыстанні?

Для будучыні краіны, мяркуе эксперт, ужыванне беларускай мовы вельмі важнае. Аднак калі гаварыць пра яе паўнавартаснае вяртанне ў адукацыю, культуру, дый палітыку, памкненні неабходна суадносіць з рэчаіснасцю:

— Каб мы не імкнуліся да вяртання нейкага «святога ідэалу», якога насамрэч няма і не было. У палітычным сэнсе тут аналаг — Зянон Пазняк, які імкнецца да ўвасаблення ідэалаў, што  адарваныя ад беларускай нацыі. Мне здаецца, і ў моўным сэнсе не трэба да такога ісці, выбудоўваючы нейкі вобраз беларускай нацыі, пад які не падпадае большасць рэальна існуючых беларусаў.

Бо рэчаіснасць такая, што існуе мноства беларусаў, патрыётаў, якія, аднак, карыстаюцца ў жыцці пераважна рускай мовай. І трэба сыходзіць не з таго, што гэта нейкія манкурты, якіх мы выкрэсліваем з будучыні і ствараем нейкіх новых ідэальных беларусаў, а думаць над тым, як для іх і для многіх іншых людзей беларускую мову прасоўваць.

Бо, мякка кажучы, непавага, нелюбоў некаторых заўзятых аматараў беларушчыны да рускамоўных, жаданне іх выправіць праз прымусовую беларусізацыю — мне здаецца, сумнеўны падыход, безадносна таго, якія каштоўнасці такім чынам хочуць несці.

Вадзім Мажэйка згадвае перыяд 2015-2019 гг, калі сфера ўжытку беларускай значна пашырылася і вырасла цікавасць не толькі да мовы, але і да сваёй гісторыі і культуры.

— Нават у вельмі абмежаваных умовах, калі беларушчына прасоўваецца праз пазітыўную, прывабную павестку, гэта нясе больш карысці, чым нейкія прымусовыя захады, якія хутчэй адштурхоўваюць людзей і дапамагаюць прапагандзе, што выстаўляе прыхільнікаў беларушчыны радыкаламі, — падкрэслівае ён.

— Дарэчы, наконт прапаганды: у Беларусі яна збольшага рускамоўная, да таго ж прасоўвае наратывы «рускага свету». Калі ў моўным пытанні нічога не зменіцца, ці атрымаецца перамагчы прапагандыстаў на інфаполі і выйсці з-пад установак пра «адзіны народ»?

— Сярод прапаганды я ўзгадаў бы Пятра Пятроўскага і Ігара Марзалюка, якія выдатна валодаюць беларускай мовай, але ад гэтага прапаганда іхняя не робіцца ні на ёту лепшай. Бо асноўная праблема прапаганды не ў рускамоўнасці, а ў тым, што яна хлусіць.

Канешне, сам фармат дзяржаўнага двухмоўя шмат у чым дыскрэдытаваны ў Беларусі, бо рэалізаваны, мякка кажучы, у несправядлівым выглядзе, і замест развіцця абедзвюх мовах адбываецца шмат у чым дыскрымінацыя беларускай. Але той факт, што цяпер дзвюхмоўе фэйкавае, не значыць, што яно не можа ўвогуле існаваць.

Беларусь далёка не адзіная краіна ў свеце, якая сутыкнулася з гэтай праблемай, што ёсць каланіяльная, значна больш распаўюджаная, мова, і ёсць нацыянальная. У Ірландыі, напрыклад, сітуацыя куды горай.

Як можна было б дзейнічаць у гэтым рэчышчы? Вывучаць досвед іншых краін, якія сутыкаліся з аналагічнымі выклікамі: што яны з гэтым рабілі, якія захады прымалі, — і думаць над тым, якую норму сфарміраваць, каб яна і садзейнічала развіццю беларускай, і не адпужвала людзей дыскрымінацыяй рускай.

Перамога ж над наратывамі прапаганды, на мой погляд, будзе залежаць перадусім нават не ад мовы, яко мы будзем карыстацца, а ад росту медыяпісьменнасці, адукаванасці, развіцця крытычнага мыслення людзей.