Сьвятлана Алексіевіч: «Я б хацела жыць у такой краіне, якая летась у жніўні выйшла на вуліцы»

Сьвятлана Алексіевіч ідзе на допыт у Сьледчы камітэт, 26 жніўня 2020 году

Пісьменьніца дала вялікае інтэрвію польскай Gazecie Wyborczej (пераклад Радыё Свабода).

Да інцыдэнту ў аэрапорце Бэрліну, калі яе не пусьцілі ў самалёт на той падставе, што ў рэчах пісьменьніцы можа быць бомба, Сьвятлана Алексіевіч ставіцца з пэўнай доляй іроніі. Журналіст Gazety Wyborczej Міхал Ногась у гэтай сувязі запытаўся, ці ня думае пісьменьніца, што гэта магла быць правакацыя рэжыму Лукашэнкі, бо, маўляў, у апошнія месяцы ўсё магчыма.

— Ня ведаю, як ён мог арганізаваць нешта падобнае? Яму давялося б пайсьці на многае, каб прыцягнуць да ператрусу некалькі чалавек: мужчыну, які правяраў мой багаж, жанчын, якія правяралі мяне, паліцыянтаў. У рэшце рэшт, гэта былі немцы.

Можа быць, Лукашэнка ўпэўнена сябе адчуваў бы ў Польшчы, дзе жыве шмат беларусаў, таксама да яго добразычліва, але не ў Бэрліне. Можа быць, уся справа ў іх культуры і звычках? Я хачу думаць пра гэта як пра прыкрае супадзеньне.

— З тых часоў, як мы размаўлялі ў 2017 годзе ў Кракаве, сьвет — блізкі і далёкі — моцна зьмяніўся. Вы мне тады казалі, што вас засмучае маўчаньне беларускага народу. Здаецца, той Беларусі больш няма, леташняя рэвалюцыя ўсё зьмяніла.

— Мяне часта пытаюцца: чаму народ спаў 26 гадоў, а сёньня ўсё выглядае інакш? Думаю, гэтаму многае спрыяла. Яно назапашвалася ў нас, трэба было пасталець. Калі ў 2010 годзе былі пратэсты супраць Лукашэнкі, выйшлі пераважна маладыя людзі, іх хутка разагналі. Але па сканчэньні наступных 10 гадоў прыйшло новае пакаленьне, якое ведае сучасны сьвет, падарожнічае і выкарыстоўвае сацыяльныя сеткі. Яны бачаць і ведаюць больш, чым мы. Гэтыя маладыя людзі сёньня вельмі адукаваныя, яны маюць уяўленьне аб тым, як жыць у краіне, якая не зьяўляецца аўтарытарнай.

Інстытуты грамадзянскай супольнасьці, якія ўсё яшчэ дзейнічаюць у Беларусі, таксама адыгралі велізарную ролю ў працэсе зьменаў. Я сама стварыла клюб «Запрашае Сьвятлана Алексіевіч», падчас якога мы гаварылі ня толькі пра палітыку, але і пра тое, што мы можам зрабіць адзін для аднаго. Падчас апошніх дэманстрацый людзі падыходзілі да мяне, віталіся і дзякавалі.

Праца на нізавым узроўні, ўсьведамленьне таго зла, зь якім мы сутыкаемся кожны дзень, — перапоўніла чашу цярпеньня. Беларусы больш ня ў стане вытрымліваць гэтую зьнявагу. Пераломным момантам, вядома ж, сталі прэзыдэнцкія выбары, і тут цярпеньне скончылася. Людзі зразумелі, што маўчаць ужо нельга. Як быццам яны раптам здабылі годнасьць, яны супраціўляліся. На вуліцы выйшлі сьвядома, у іх была радасьць і прыгажосьць. Памятаю, тады я сказала свайму сябру: «Я б хацела жыць у такой краіне».

А потым усьлед рушыла рэакцыя ўраду, жорсткасьць, якую цяжка нават апісаць. Я глядзела у акно і бачыла натоўпы і вайсковыя калёны перад імі. Мне сталі прыходзіць фотаздымкі тых, хто апынуўся ў шпіталях. Я была бясьсільная супраць гэтага гвалту, таму што, хоць я ўсё жыцьцё мела справу з такімі гісторыямі, я не магла зразумець і прыняць, што гэта робяць мае суайчыньнікі.

Спачатку, калі ўлады сталі так жорстка рэагаваць, я нават сказала ў інтэрвію, што ня веру, што беларусы выступілі супраць беларусаў. Я думала, што гэта могуць быць людзі з Расеі ці Чачні, але памылялася. Я не магла знайсьці сабе месца, таму што разумела, што сталінская машына ўсё яшчэ працуе і мае посьпех.

У вёсцы, у цэнтрах розных рэгіёнаў краіны працуюць прадстаўнікі КДБ, інфармаваньне выдатнае, настаўнікі асуджаюць уласных вучняў! Ад сваякоў, якія жывуць у вёсцы, я пачула гісторыю маладога вайскоўца, якога на экзамэне спыталі, ці памрэ ён за прэзыдэнта Лукашэнку, калі ўзьнікне такая неабходнасьць. Ён адказаў «так» не вагаючыя. І што, калі трэба, прынясе ў ахвяру і сваіх найбліжэйшых сваякоў, таму што Радзіма — чытай рэжым — гэта самае галоўнае. Калі б нехта вагаўся і не даваў чаканага адказу, адразу ж станавіўся б падазраваным у сьпісе ворагаў сыстэмы.

Нам стала ясна, што рэжым даўно працуе над тым, як падзяліць людзей, як падзяліць нас, як настроіць нас адзін супраць аднаго. Зьявілася адчуваньне, што людзі, дасланыя урадам, працуюць у непасрэднай блізкасьці ад многіх з нас. Яны рыхтаваліся жорстка душыць спробы абараніць дэмакратычныя каштоўнасьці.

Я размаўляла з маладой дзяўчынай, якая некаторы час таму прымала ўдзел у дэманстрацыях. Яна стаяла перад супрацоўнікамі АМАПу, якія ўжо сыходзілі, шыхтаваліся. І раптам адзін з іх паглядзеў ёй — як яна ўспомніла — проста ў вочы і кінуў гранату. Яе павезьлі на лячэньне ў Кіеў. Аднак у большасьці выпадкаў людзі траплялі ў падкантрольныя ўраду лякарні, і іх сьляды сьціраліся там, бо ўлады хацелі, каб сьвет ня ведаў, што робіць рэжым.

— Спадарыня Святлана, калі я слухаю, што вы кажаце пра тое, як «выхоўваюцца» верныя сыны і верныя дочкі рэжыму ў Беларусі, у мяне на вачах ўзьнікаюць вашы думкі з кнігі «Час Second hand» аб тым, што цяжка адвучыць чалавека ад савецкага ці постсавецкага паслушэнства.

— Напэўна, Варлам Шаламаў сказаў, што чалавек, які раптам выйшаў з лягеру, дзе знаходзіўся ў поўнай залежнасьці ад уладаў, ня можа быць вольным. Ён нічога ня ведае пра свабоду, ён ня ведае, наколькі яна крохкая.

У 90-я мы думалі, што вольныя, але гэта былі фантазіі, памылкі. Мы ня ведалі, што рабіць са свабодай, і вельмі лёгка яе адалі — у рукі камуністаў, людзей, якія пазьбеглі люстрацыяў. Мы даверыліся Лукашэнку, таму што ён, як і мы, выйшаў з масаў, дазволілі сябе падмануць. Гэта наша віна.

Свабода — гэта вельмі доўгі шлях, мы занадта хутка забыліся пра пекла камунізму, і праз гады ён нечакана выявіўся на вуліцах гарадоў маёй краіны ў сваёй найбольш агрэсіўнай форме.

— Рэвалюцыі патрэбен аўтарытэт. Калі беларусы выйшлі на вуліцы, калі ўспыхнуў гвалт, тады каб забясьпечыць мірную перадачу ўлады (як у гэта тады верылі), была створана Каардынацыйная рада. Вы сталі яе членам, хоць раней не былі так адкрыта ўцягнутыя ў палітычныя справы. Вы, вядома, крытыкавалі Лукашэнку, у вас была выразная пазыцыя, але гэты ваш жэст быў значны.

— Я ўвайшла ў Раду, бо баялася кровапраліцьця. Памятаю, падчас адной з дэманстрацый Марыя Калесьнікава заклікала людзей, якія ішлі да палацу Лукашэнкі, не кідаць камяні. Яна пыталася, крычала: «Ня трэба. Не рабі гэтага!» І гэта спрацавала.

Вельмі паказальна, што рэвалюцыяй у Беларусі кіравалі жанчыны. Я думаю, што дзякуючы гэтаму ўдалося не давесьці да яшчэ большай трагедыі. Калі б мужчыны замянілі жанчын, магчыма, яны б перамаглі — але якім коштам? Мы тады думалі, што Лукашэнка нешта зразумее, што дыялёг магчымы. На жаль, ён вырашыў не спыняцца ні перад чым і ужыў самыя сучасныя тэхналёгіі для падаўленьня пратэстаў. Раптам мяне апанавала думка, што ў Менску можна паўтарыць плошчу Цяньаньмэнь, што ён гатовы давіць гэтых маладых людзей, каб не аддаваць уладу.

Мы прынялі зусім іншы мэтад барацьбы — негвалтоўны супраціў. Беларускія жанчыны былі апранутыя ў белае і несьлі кветкі. Пры ўсёй жнівеньскай трагедыі мінулага году гэта было сапраўды прыгожа.

Многія абвінавачваюць апанэнтаў ў сілавым кароткім замыканьні, у тым ліку мяне, у тым, што мы ня хочам, каб пралілася кроў, таму што, магчыма, так Лукашэнка загіне назаўжды. Так, я не хачу, каб пралілася кроў, для мяне самае дарагое — чалавечае жыцьцё, жыцьцё кожнага. Таму мне здаецца, што мы павінны працаваць над новымі стратэгіямі супраціву, традыцыйныя не працуюць. З жахам чытаю ў Інтэрнэце заклікі да ўзброенай барацьбе з рэжымам, некаторыя перакананыя, што крыві баяцца ня варта. Баюся, што калі б цяпер была новая хваля пратэстаў, яна магла б скончыцца вялізнай трагедыяй.

Я ня ведаю, калі мы выйграем. Якая генэрацыя дасьць нам свабоду? Але я ведаю, што людзі зноў знойдуць спосаб адрэагаваць. Але як моцна Лукашэнка прыніжаў ўсіх нас за апошнія месяцы! Як ён разьвязаў гэтую сталінскую машыну нянавісьці, якую мы ведаем з мінулага! Мы будзем выздараўліваць ад гэтай траўмы доўга.

— Я выдатна памятаю, што вам калісьці прапаноўвалі стаць прэзыдэнтам Беларусі...

— Так, і ў апошні час такія ідэі зноў зьявіліся. Але не, гэта ня я. У нас ёсьць чалавек, які, напэўна, дасьць рады — гэта асуджаны на 14 гадоў пазбаўленьня волі Віктар Бабарыка, які адважыўся выступіць супраць Лукашэнкі.

Я не вельмі добра разьбіраюся ў палітыцы, гэта сапраўды цяжкая праца, калі да яе ставіцца справядліва. Я хачу слухаць людзей, размаўляць зь імі, задакумэнтаваць іх. Гэта маё прызначэньне, і я веру, што праяўляю сябе.

— Вы калі-небудзь плакалі ад бяссільля падчас рэвалюцыі?

— Так. Гэта і цяпер са мной здараецца. У Бэрліне я працую над кнігай пра беларускую рэвалюцыю, і, напэўна, ніводная папярэдняя не каштавала мне так дорага. Я не магу стрымаць сьлёзы, слухаючы выступленьні маладых людзей, іх апошнія выступы на судовых працэсах, дзе іх абвінавачваюць у горшым. Яны такія маладыя і такія дзіўна адважныя. Хоць яны выдатна ведаюць, што будуць сядзець у турме па некалькі гадоў, яны ні ад чаго не адмаўляюцца, яны трымаюцца праўды і ўласных перакананьняў.

А нядаўна я апісвала гісторыю дзьвюх жанчын, старэйшых за мяне, якія тыдзень гулялі па лесе з гідам ў бок Літвы. Ім давялося бегчы зь Беларусі, таму што яны былі актывісткамі зь невялікага мястэчка пад Менскам і іх жыцьцё было ў небясьпецы. Яны пераканалі мяне, што ні аб чым не шкадуюць, што яны прымаюць цану, якую павінны заплаціць за сваю дзейнасьць.

А дзяўчына, маладая, адораная, якая напісала на асфальце слоган «Жыве Беларусь» і асуджаная за гэта да двух гадоў пазбаўленьня волі, — як ня плакаць з гэтай нагоды?

— Калі вы ўступілі ў Каардынацыйны раду, вы разам зь іншымі прадстаўнікамі апазыцыі напісалі ліст Лукашэнку. У ім вы папрасілі яго сысьці. Неўзабаве пасьля гэтага пачаліся рэйды, у вашы дзьверы тэлефанавалі, спрабавалі запалохаць па тэлефоне. Нарэшце, калі вы напісалі ліст аб тым, што вы перажылі, людзі, у тым ліку журналісты, сталі зьбірацца перад вашым дома, і ў вашай кватэры зьявіліся паслы дэмакратычных краін і іх жонкі. Вы атрымалі позву на допыт. Вы спалохаліся?

— Я памятаю той дзень, калі аказалаяс, што я практычна адзіны пакінуты на волі член Каардынацыйнай рады. Я зразумела, што яны таксама прыйдуць па мяне. Няцяжка ўявіць, што значыць трапіць у лапы такога зьвера, які ломіць ня толькі косткі, але і ўсё жывое.

Я патэлефанавала журналістам, расказала, што адбываецца, яны адразу ж зьявіліся ў мяне на кватэры. Неўзабаве пасьля гэтага зьявіліся паслы, іх жонкі, пачалі прыглядаць за мной. Я ведаю, што знаходзілася ў прывілеяваным становішчы, ня ўсе маглі разьлічваць на такую абарону.

Менавіта тады я зразумела, што калі я хачу напісаць кнігу пра беларускую рэвалюцыі, мне трэба зьехаць. Таму што, калі хтосьці прыйдзе да мяне на сумоўе, яго арыштуюць, калі я пайду да яго, мяне пасадзяць.

Спачатку я баялася, што калі зьеду, у мяне скончацца людзі і галасы. Я памылялася, мне дагэтуль прыходзяць гісторыі зь Беларусі, у мяне яшчэ ёсьць новыя суразмоўцы для кнігі, я даведваюся больш гісторый, я плачу.

І калі вы пытаеце мяне пра страх, я не зьбіраюся хаваць, што я не супэргерой. Я, вядома, баялася, і гэта было вельмі непрыемнае пачуцьцё.

— У Беларусі засталося шмат людзей, якія адважна змагаліся з рэжымам Лукашэнкі ці апісвалі рэвалюцыю, напрыклад, мой калега-рэдактар Анджэй Пачобут, які сядзіць у турме і знаходзіцца ў вельмі дрэнным стане. Што можна зрабіць, акрамя заклікаў, каб вызваліць такіх, як ён?

— Пасьля таго як улады ў Менску захапілі ў паветранай прасторы Беларусі самалёт Ryanair, на борце якога знаходзіліся малады апазыцыянэр Раман Пратасевіч і яго партнэрка, сьвет нарэшце стаў трохі больш рашучы. Ёсьць санкцыі, якія могуць не прынесьці неадкладнага выніку, але, безумоўна, акажуць уплыў на рэжым. Вядома, пацерпяць і звычайныя грамадзяне, што самае сумнае ва ўсёй гэтай сытуацыі.

— Спадарыня Святлана, вы заўсёды падкрэсьліваеце, што вы ня толькі пісьменьніца, але і журналіст. Мы жывем у часы, калі робіцца ўсё цяжэй быць незалежнымі, а прэса пастаянна падвяргаецца нападкам з боку тых, хто бліжэй да аўтакратыі, чым да дэмакратыі. Нязручныя журналісты ёсьць у розных частках сьвету, у тым ліку і ў нас. Іх цягаюць па судах, запалохваюць, прымушаючы закрываць свае рэдакцыі.

— Я хачу сказаць усім ім адно: хай у вас хопіць мужнасьці і веры ў ідэалы. Заставайцеся незалежнымі. Сьвет мяняецца, прыйшоў новы, яшчэ не названы. Варта верыць, што ідэалы маюць значэньне.

— Вы кажаце: сьвет мяняецца. Чатыры гады таму ў Кракаве, занепакоеная зьменамі ў Польшчы, вы спыталі мяне, як, на мой погляд, усё гэта адбываецца. Мы ўжо ведаем сёньня. Вы таксама асьцерагаліся, што Польшча пачне разгортвацца ў бок аўтарытарызму.

— Мы мелі рацыю, і ўсё гэта дадаткова ускладніла пандэмія. Цярпіць дэмакратыя ў нашых краінах, я гэта выразна зразумела пасьля пераезду ў Нямеччыну. Я сустрэлася з Ангелай Мэркель, яе дарадцамі, і ўбачыла, наколькі сур’ёзна яны падыходзяць да пагроз сучаснага сьвету, як умела яны чытаюць тое, што будзе. Такога мысьленьня няма ў Беларусі і Польшчы.

Незадоўга да прыезду ў Польшчу я глядзела па расейскім тэлебачаньні матэрыял, у якім хвалілі новую падводную лодку. У мяне стварылася ўражаньне, што я гляджу малюнкі са сьвету, які больш не існуе. Адзін мікроб перавярнуў наша паўсядзённае жыцьцё. Ні падводная лодка, ні бомба больш ня выратуюць сьвет. Старая мадэль стварэньня палітыкі хутка перастане працаваць.

— Вы вернецеся на радзіму ці вырашылі жыць эмігранткай?

— Калі я вярнуся, мяне чакае лёс Аляксея Навальнага. Я не магу вярнуцца на радзіму цяпер, калі кіруюць Лукашэнка і яго людзі. Так што я патрачу час на чаканьне наступнай сустрэчы зь Менскам, каб напісаць кнігу пра тое, як здарылася, што людзі сказалі дастаткова, і што сусед баяўся суседа. Пра тое, што ў нашых турмах сёньня мучаць людзей, як у працоўных лягерах.

— Вы ж павінны былі напісаць кнігу пра каханьне.

— Я хацела напісаць пра каханьне і старасьць. Што ж, будзем чакаць, цяпер самае галоўнае, каб наша рэвалюцыя скончылася перамогай як мага хутчэй.