Невядомыя факты пра Ларысу Геніюш

9 жніўня — дзень народзінаў паэткі.

Яе лёс быў ланцугом раздарожжаў і выбараў. Складана ўявіць, як ва ўмовах невыносна цяжкага для беларусаў ХХ стагоддзя чалавек змог пражыць такое годнае жыццё, нідзе не схібіўшы, не здрадзіўшы сабе. Хоць фартуна раз за разам падкідала Ларысе Геніюш магчымасці жыць прасцей, камфортней… Ларыса не слухала.

Хоць яе і не гадавалі ў нейкім спецыяльным патрыятычным духу.

Ларыса расла недалёка ад Ваўкавыска, у фальварку Жлобаўцы. Цяпер такога месца на карце няма. Вялізны цывілізацыйны злом ХХ стагоддзя сцёр без следу тысячы родавых гнёздаў, а птушкі з іх разляцеліся па ўсім свеце.

Яна была са старога шляхецкага праваслаўнага роду Міклашэвічаў, які нібыта сышоў са старонак Караткевіча. У міжваеннай Польшчы Міклашэвічы былі ўжо і не сяляне, але нібыта і не паны. Фальварак той не быў фамільны, яго купіў дзед Ларысы, узяўшы пазыку ў расійскім банку. Як пазней іранічна пісала Геніюш, на жаль, паперы таго банка не згінулі ў Першую сусветную.

Крэдыт трэба было вяртаць, прыбыткі былі малыя, падаткі высокія, перакупшчыкі заніжалі цану на ўраджай, а бацька быў занадта горды, каб з імі сабачыцца… Старэйшая дачка з практычным розумам была першай бацькавай памочніцай у папяровых справах. «Усе справы з падаткамі, урадамі, даўгамі, крэдытамі ўскладаў тата на мае плечы», — успамінала Ларыса.

Міклашэвічы мелі работнікаў, але і самі працавалі як праклятыя. І ўсё ж у Жлобаўцах, у вялікай сям’і, дзе апроч яе былі яшчэ тры малодшыя браты і тры сястры, Ларысе было добра, як у раі. «…зямля да нас гаварыла. Яна разумела нас, акружала духам мінуласці ўсяго нашага народу й вялікай любоўю дрэваў, палёў». Ад гэтага адчування Беларусі пачалося яе патрыятычнае ўзрастанне.

Яна вучылася ў Ваўкавыскай польскай гімназіі, не была далучаная да моладзевых рухаў і суполак. Левыя, што пры падтрымцы СССР набіралі папулярнасці ў міжваеннай Польшчы, падаваліся ёй нецікавымі і шаблоннымі, дый у Бога яна верыла шчыра. Сучасная беларуская паэзія таксама не захапляла: «Змест народнай паэзіі, песні, абычаяў быў шмат глыбейшы, цікавейшы, часам несказана чароўны. Як жа вылавіць пэрлы з гэтага акіяна? Хто здолее гэта, хто зможа? Я ўбірала ў сябе ўсё гэтае багацце…»

У дзень вяселля

«Няма кавалера для панны Ларысы, толькі Пілсудскі!»

Саспець яе генію дапамагло знаёмства з будучым мужам. Тут нібы лёс Ларысу знайшоў. Яе прозвішча па мужу, Геніюш, лацінай — genius, і значыць геній. Хоць кавалераў да Янкі Геніюша была прорва. Сваталіся і знаёмыя, і незнаёмыя, і тыя, хто першы раз яе пабачыў, і выкрадаць яе спрабавалі, і страляліся… Паколькі сям’я была праваслаўная, часта закідалі вуду маладыя бацюшкі. Сёстры дражнілі Ларысу: купі часты грабеньчык, будзеш мужу бараду часаць.

Былі ў тым шэрагу і бунтары, і багатыя паспяховыя людзі, і добрыя суседскія хлопцы, але ўсё было не тое. «Няма кавалера для панны Ларысы, толькі Пілсудскі!» — жартавала мацерына сяброўка.

«Я была дзіўнай і часта не разумела сябе сама, ад усяго нядобрага мяне бараніла нейкая сіла… А тое «нядобрае» было, можа, найлепшым у вачох бацькоў маіх, маіх сваякоў: багатае замужжа, грошы й слугі. «Не, у мяне не будзе слуг, бо кожны мусяе сам сябе абслугоўваць», — секла я ў вочы спрыяючым людзям».

Не было ў тых жаніхоў толькі аднаго: беларускасці. А яе муж абавязкова павінен быў быць беларусам не толькі паводле паходжання, але і паводле ідэі.

«Выдатна, у вачох маіх, аддзяляліся нашыя сяляне ад тых паўінтэлігентаў, у асяроддзі якіх мне давялося жыць. Сапраўды разумных людзей я тады яшчэ не сустрэла. Трагічна адна я йшла нейк вобмацкам, інтуіцыяй да сваіх праўд, а якія яны — я добра ведала з ідэалаў Французскай рэвалюцыі, з Вясны народаў, з канстытуцыі Амэрыкі».

Тут і з’явіўся Янка Геніюш з Зэльвы, студэнт медыцынскага факультэта Пражскага ўніверсітэта.

Ларыса і Янка Геніюшы з сынам Юркам перад вайной у Празе

Стройны, выгалены, элеганцкі

Першы раз у яе ўспамінах ён згадваецца ў сувязі з кніжкамі. «Адседзеўшы 8 гадоў, выйшаў з польскай вязніцы нейкі Юлек Кароза, ён вывучыў марксізм назубок і кожны дзень прысылае мне цэлыя сшыткі, запісаныя класавай барацьбой. Усё гэта слабей за рэчаістасць і нейк непраўдзіва, штучна й зусім не па-нашаму й далёка ад таго хараства, якое вабіць мяне ў нетрах народа нашага ў яго гісторыі, якую малады Геніюш мне прыслаў разам з іншымі кніжкамі».

Неўзабаве Янка з’явіўся і сам: «Стройны, худы, выгалены, элеганцкі Янка Геніюш, пражскі студэнт і амаль ужо доктар!»

Прыехаўшы ў госці ў Жлобаўцы, ён адразу пайшоў у наступ, зачараваўшы перш-наперш будучую цешчу, якая скоса глядзела на ранейшых Ларысіных жаніхоў. Ад Ларысы ж ён зусім страціў галаву: «Не мог спакойна прайсці ля мяне й лапаў усё, не толькі за рукі, аж я зазлавалася».

Цікава Ларыса ўспамінала, як правярала прыстойнасць будучага мужа.

«Вечарам запаліла лямпу й думаю: панясу яму — а быў ён у маім пакоі, — калі будзе няветлівы, дык я яму такога нагавару, што адразу заверне аглоблі, я яму пакажу вось цяпер, менавіта калі мы адзін на адзін! Уваходжу з лямпай, як каралева, падняўшы высака голаў. Мой будучы друг ветліва за яе дзякуе, цалуе мяне ў руку, і абое спакойна жадаем сабе добрае ночы… Такое джэнтэльменства мяне канчаткова паканала, да таго цудоўная гутарка беларуская шырокая нейкая, нескупая натура гэтага беднага студэнта — усё раптам зрабілася мне несказана дарагім, і я падзякавала Богу ў душы за тое, што Ён усякімі дзіўнымі дарогамі прывёў яго з далёкіх Чэхаў у нашую хату. Неўзабаве згулялі вяселле».

У сур’ёзную ж хвіліну будучы муж «абяцаў разам, да канца нашых дзён, змагацца за Беларусь».

«Беларусу неабавязкова быць лекарам»

Хутка і ў новым доме, у Янкавых бацькоў у Зэльве, зразумелі, што маюць справу з чалавекам цвёрдым і справядлівым.

Маладая сям’я сядзела без грошай, у Янкі былі пазыкі ў Празе, якія трэба было плаціць. Адзіным магчымым выйсцем падавалася — прадаць Ларысіну спадчыну, кавалак бацькавай зямлі. Але яна не магла так пакрыўдзіць сваіх бацькоў, яна лепш развялася б з мужам, чым зрабіла гэта. Янка «негадаваў», яго маці таксама. А стары свёкар абняў Ларысу і сказаў, што шчаслівы: калі яна так любіць бацькоў, дык і яго сына ніколі не пакрыўдзіць.

А потым збыў адну з дзвюх сваіх кароваў і заплаціў сынавы пазыкі.

Янка мусіў здаць у Празе апошнія экзамены, каб атрымаць дыплом. І тут перашкода: не выпускаюць з краіны. Бо сям’я Геніюшаў байкатавала выбары ў польскі Сойм на знак пратэсту супраць палітыкі міжваенай Польшчы ў дачыненні да беларусаў.

Надзьмутая чыноўніца сказала Янку, што… «беларусу неабавязкова быць лекарам, ёсць у бацькі шэсць гектараў, і трэба араць іх…» З уласцівай ёй рэзкасцю Геніюш называла міжваенную польскую адміністрацыю «папярэднікамі Гітлера».

Цяжарная Ларыса ездзіла аж у Ваўкавыск, абівала парогі, але і там адмовілі «з увагі на дабро дзяржавы». Толькі праз знаёмага памешчыка, які быў знаёмы з міністрам, удалося дабіцца дазволу на выезд. Праз які год у Прагу прыехала і Ларыса — ужо не адна, з сынам Юркам.

Ларыса Геніюш з сынам Юркам. 1940 год

Юрка і іншая раса

«Мой маленькі абаронца» — называла яго Геніюш. Юркавы здольнасці, Юркавы поспехі і нават яго выраблянні былі для яе прадметам гонару. Расказвала, як ён, зусім малы, «не па-джэнтльменску» пабіў у пражскай краме, каля мяшка з арэхамі, дзвюх маленькіх суседак-немак. Іх маці тады падышла да Ларысы і сказала, што вось нарэшце ёсць нагода пазнаёміцца. У той нямецкай сям’і была віла з басейнам, Геніюшаў запрасілі. Паплаваўшы з новымі сяброўкамі, малы пад сакрэтам сказаў маці, што немцы сапраўды іншая раса, «бо Эвеліна і Інгрыда зусім маюць нешта інакшае, чымсьці ён». Купаліся дзеці голенькімі.

Лёс не судзіў Ларысе доўга быць з сынам. Калі чэшскія камуністы выдалі Геніюшаў у СССР, Юрка ў падлеткавым веку — у час, калі фармуецца асоба — трапіў спярша да сваякоў у Польшчу, пасля ў прытулак. І сіроцкае жыццё яго зламала.

Ён здолеў вывучыцца на медыка, як бацька, спрабаваў пісаць, як маці. Але праз усю мацярынскую любоў Ларыса бачыла, што адбываецца з яе сынам. «Мама, я піў гарэлку, я быў як нелюдзь», — прызнаецца ён ёй неяк, калі яго ўрэшце пачнуць пускаць у СССР з Польшчы. Юрка не дажыве да 50-ці, ненашмат перажыўшы маці…

З сынам

«На каленях вымольвала ў Бога словы»

Першы свой верш Ларыса Геніюш пабачыла надрукаваным, калі ёй было пад трыццаць. У такім веку многія сучасныя паэты, панавыдаваўшы падлеткавых раманаў і перасыціўшыся пісаннем, ужо сканчаюць «літаратурную кар’еру». А Геніюш амаль трыццаць гадоў нібыта ўбірала ў сябе энергію зямлі, людзей, часу. Яна пісала трохі і раней — для сябе, мужу ў лістах, але «тыя вершы пагінулі».

Выклікам, які змусіў Ларысу пачаць паслядоўна працаваць з вершамі, была няпэўнасць. Няпэўнасць становішча, у якім апынуліся беларусы з пачаткам вайны.

У 1939 Гітлер і Сталін падзялілі Польшчу, беларускія землі адышлі да СССР. Бацьку Ларысы як багатага гаспадара арыштавалі і расстралялі, маці з сёстрамі выслалі ў Паўночны Казахстан — на выміранне. Жлобаўцы разрабавалі.

Не спадзявалася яна нічога добрага і ад нацыстаў.

У адрозненне ад многіх дзеячаў, якія бачылі ў немцах «меншае зло» і ішлі на супрацу з імі, Ларыса Геніюш усведамляла, што апроч разрабавання і прыгнёту гітлераўцы нічога не прынясуць Беларусі.

Гэтай лініі несупрацоўніцтва трымаўся і мудры Васіль Захарка, дзядзька Васіль, як называла яго Ларыса, прэзідэнт Беларускай Народнай Рэспублікі, адзін з творцаў Акта 25 Сакавіка 1918 года, які дажываў тады ў Празе. Паміраючы ў 1943-м, ён перадасць Ларысе паўнамоцтвы генеральнага сакратара БНР і яе архівы. Тых архіваў будзе пасля на допыце ў Мінску дабівацца ад яе сам Цанава…

Нягледзячы на настойлівыя пераконванні некаторых дзеячаў і абяцанні зрабіць яе «першай беларускай паэткай», Ларыса так і не пагадзілася ў час вайны ехаць з Прагі ў Мінск і браць удзел у нямецкай прапагандзе.

«Адзіным друкаваным беларускім словам» у Празе тае пары была берлінская «Раніца», дзе «акрамя нямецкіх зводкаў былі і беларускія пытаньні, вершы, карэспандэнцыя». Туды Ларыса і адаслала сваю паэзію.

«Усе дарагое мне забралі, панішчылі, але ёсць тут у няволі браты мае, цёмныя, нават не ведаюць добра, хто яны, самыя сябе падцэньваюць, вось я хачу аказацца да іх, але так: сэрцам да сэрца. I вось пачалося. Я хутка выбілася на першую старонку газеты, мяне палюбілі. А я, я толькі думала пра нашых людзей. Часам на каленях вымольвала ў Бога такія словы й мыслі, якія б падтрымалі ў няволі братоў маіх, не дазволілі ім забыцца пра сем’і свае й сёлы. Каб рабілі іх упэўненымі ў сваіх чалавечых вартасцях, давала абразкі ім з нашай гісторыі. Многа вершаў маіх паляцела ў рэдактарскі кош, шмат не прапусціла цэнзура, але я іх усё пісала маім братам і часам аж плакала».

У цяжкіх умовах вайны яе словы падалі на ўдзячную глебу. Яна сустракала пасля сваіх чытачоў паўсюль: у акупаваным немцамі Мінску, на лагерных этапах Сібіры…

«Имею честь терпеть за Беларусь…»

Так адказвала Ларыса на пытанні савецкага лагернага начальства.

Крыўда на мужа, які не дазволіў ім у сярэдзіне 1940-х вырвацца з Чэхаславаччыны на Захад, так і сочыцца між радкоў яе ўспамінаў. «Мой сацыяліст», скрушна называла яго Геніюш. Янка думаў, што пасля вайны саветы перамяніліся і ім нічога не пагражае.

У 1945-м у Празе іх спрабавалі выкрасці проста з кватэры, каб вывезці ў СССР. Прыехалі грузавой машынай, разаслалі тэнты пад вокнамі (калі раптам надумаюць выскокваць), грукалі ў дзверы. Але ламаць не адважыліся: на абарону сабраліся суседзі. Пасля таго тры гады Геніюшы жылі спакойна. Яны пераехалі ў Вімперк, на захад краіны, дзе Янка знайшоў працу. Там іх па распараджэнні савецкіх спецслужбаў і арыштавала чэшская паліцыя.

У чым былі вінаватыя Геніюшы? У тым, што іх подпісы нібыта стаялі пад вітальным лістом Адольфу Гітлеру ад імя беларусаў Чэхаславаччыны. Ларыса ўспамінала той выпадак: сход і падпісанне ліста арганізоўваў доктар Ермачэнка, але подпісаў ніхто не ставіў, яны былі выведзеныя кімсьці пад капірку пазней. Той ліст дзівосным чынам трапіў у рукі НКВД.

Турэмная эпапея, апісаная Геніюш, — гэта «Архіпелаг ГУЛаг» Салжаніцына ў скандэнсаваным выглядзе. Праз Прагу, Львоў, Мінск яна трапіла за Палярнае кола, у Комі АССР. Інта, Абезь… У лагерах, за калючым дротам, сярод тундры адзінай радасцю была камунікацыя. «Маці, глюкозы!» — прасілі маладзейшыя беларусы-зняволеныя. І Геніюш пісала ім вершы на маленечкіх паперках, якія рознымі спосабамі разыходзіліся па лагерах. Проста перапісвацца дазвалялася толькі на любоўныя тэмы, таму ўсе лісты даводзілася маскіраваць пад амурную перапіску. «Гаспадаркай» называлі Беларусь, «сынамі» — землякоў…

У яе забіралі сшыткі і алоўкі, ганялі на агульныя работы — біць кіркой мерзлую зямлю — саджалі ў штрафны ізалятар, яна ўсё вытрывала.

Не пісала просьбаў пра памілаванне і скаргаў нават калі гэта мела сэнс, пасля смерці Сталіна. Але і без просьбаў яе і мужа вызвалілі ў 1956-м.

«…душу маю паранілі беларусы»

У Чэхаславаччыну, грамадзянамі якой яны былі, ці ў Польшчу да сына Геніюшаў не выпусцілі. Яны вярнуліся ў Зэльву, у хату Янкавых бацькоў. Жлобаўцы да таго часу перасталі існаваць: будынкі вывезлі, гаспадарку расцягнулі. Толькі падмуркі ды старыя дрэвы нагадвалі пра колішні радасны дом. Два браты Ларысы загінулі на фронце, ваюючы з нацыстамі, адзін застаўся ў Вялікабрытаніі, маці памерла ў ссылцы ў Казахстане, малодшая сястра — у Польшчы.

Савецкага грамадзянства ні Янка, ні Ларыса не прынялі. У пашпартах стаяў адпаведны штамп.

Уладкаваліся на працу ў мясцовую бальніцу, ён — доктарам-венеролагам, Ларыса рабіла сястрой-гаспадыняй.

Іх жыццё ў хрушчоўска-брэжнеўскім СССР было цяжкім маральна. Геніюшаў мэтаскіравана цкавалі, кожны іх крок фіксавалі даносчыкі. Ці не перабольшанне гэта падарванай лагерамі псіхікі? Ці не залішняя падазронасць? Новыя факты, якія адкрываюцца ў архівах, паказваюць, што не.

«…душу маю паранілі беларусы. Мне бачыцца дацэнт Воўк, які розна празывае мяне перад сотнямі беларускіх студэнтаў, Еўдакія Лось, як паліць… маю кніжку, зэльвенскае начальства, якое пасылае розных шпіёнаў да нас, а мы іх кормім абычаем бацькоў нашых.

Пасылае такіх, якія прабіраюцца ў хату бяз нас, трасуць драбніцы нашыя, мае словы. Настаўнікі зэльвенскія, якія зоймуць увесь аўтобус і не ўступяць мне месца, і я падаю, калі аўтобус трасе на выбоінах, а яны хахочуць…

Маіх землякоў, якія, прадаўшы ўвесь мой род, ганьбяць бяз довадаў бацькоў маіх, паганяць імя маё, толькі таму, што сяння новыя паны яго паганяць…»

Праз акенца сляпое

Шэры дожджык глядзіцца у хату,

У якой дагарае,

Бы ў небе асеннім зара,

Непатрэбная старасць

Адстаўнога паўстанца-салдата,

Невядомага генія,

Беларускага песняра…

Гэта верш «Паўлюк Багрым», складзены любімым паэтам самой Геніюш, Уладзімірам Караткевічам, у канцы 1950-х.

І ўсё ж замоўчваць творцу такога маштабу, як Ларыса Геніюш, сумленным людзям было цяжка. Дзякуючы Максіму Танку, тады старшыні Саюза пісьменнікаў БССР, ёй удалося выдаць кнігу дзіцячых вершаў. Пасля — яшчэ адну. Паэтку паціху запрашалі на сустрэчы ў школы, да яе пачалі прыязджаць пісьменнікі, мастакі, моладзь…

Гады ішлі. Усё часцей пачала мроіцца ёй чорная жанчына — вястунка смерці ў іх сям’і. Прадчуваючы, яна аддала свае ўспаміны гісторыку Міхасю Чарняўскаму, які перахаваў іх да часу, калі стала магчымай публікацыя. Дзякуючы гэтаму, мы маем унікальны гістарычны дакумент — яе кнігу «Споведзь». Яна, успамінаў Чарняўскі, была аддрукаваная на машынцы начыста без ніякіх правак, нібыта адным выдыхам.

Дый раман пра саму Ларысу Геніюш быў бы не горшым за «Каласы пад сярпом тваім». Да таго ж, у ім, нягледзячы на ўсе бездані трагізму, ёсць варыянт светлага фіналу. Бо зусім нямнога часу мінула ад даўжэзнай пахавальнай працэсіі за яе труной у Зэльве да першых шэсцяў за незалежнасць у канцы 1980-х. Нібыта адтуль, з Зэльвы, беларусам зноў адкрыўся шлях да ўласнай краіны.