Навумчык: Які дзень дзяржаўнасьці нам патрэбны

Дэпутат і гісторык Ігар Марзалюк прапанаваў абвясьціць 5 чэрвеня (дзень памяці Эўфрасіньні Полацкай) Днём беларускай дзяржаўнасьці. Сяргей Навумчык на Радыё Свабода адказвае яму.

Людзі перад Домам ураду, 24 жніўня 1991 г.

Пры ўсёй павазе да сьвятой Эўфрасіньні, да беларускай дзяржаўнасьці 5 чэрвеня а мае такое ж дачыненьне, як цяперашні «Дзень незалежнасьці» (вызваленьне Менску ў 1994 годзе ад нацысцкіх акупантаў) – да абвяшчэньня незалежнасьці.

Калі казаць пра сучасную дзяржаву, дык незалежнасьць Беларусі (па ўсіх прававых канонах) была абвешчаная 25 жніўня 1991 году.

У дыскусіі ў сацыяльных сетках прачытаў меркаваньне, што што гэты дзень ня мае шанцаў быць дзяржаўным сьвятам у будучай Беларусі (пра сёньняшнюю гаворку не ідзе), паколькі ў дакумэнтах, прынятых у той дзень Вярхоўным Саветам пад ціскам парлямэнцкай Апазыцыі БНФ і Плошчы, слова «незалежнасьць» нідзе ня ўзгадваецца.

Можна было б адмахнуцца ад такога аргумэнту як ад пэдантычнай прыдзіркі, прывесьці паралелі зь іншымі краінамі – скажам, прынятая 3 ліпеня 1776 г. на паўночна-амэрыканскім кантынэнце Дэклярацыя, калі ўжо корпацца ў словах, абвяшчала толькі незалежнасьць штатаў, а ніяк не ўтварэньне асобнай дзяржавы, але ў ЗША гэты дзень сьвяткуюць менавіта як дзень незалежнасьці дзяржавы.

Але справа ў тым, што адсутнасьць гэтага слова адлюстоўвае асаблівасьці таго, як здабывалася незалежнасьць Беларусі, і пра якія пакаленьне, якое, кажучы словамі Лукашэнкі, нарадзілася ўжо ў незалежнай Беларусі, можа і ня ведаць.

Увогуле, у розных краінах гэты працэс ішоўне аднолькава, і прыклад Беларусі можа быць унікальным.Бо калі нехта дэталёва пажадае азнаёміцца з працэсам абвяшчэньня незалежнасьці Рэспублікі Беларусь, ён ні ў якім заканадаўчым акце слова «незалежнасьць» не пабачыць.

Ні ў Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце, прынятай 27 ліпеня 1990 (у якой казалася пра новы «Саюзны дагавор», ні ў рашэньні аб наданьні Дэклярацыі статусу канстытуцыйнай сілы (што і было абвяшчэньнем незалежнасьці дэ-юрэ), ні ў дакумэнце аб ратыфікацыі Белавескіх пагадненьняў 10 сьнежня 1991 (што пазбавіла краіну ад апошніх ланцугоў імпэрыі), ні ў прынятай 15 сакавіка 1994 Канстытуцыі (якая аформіла незалежнасьць Асноўным законам).

Галоўная прычына – большасьць дэпутатаў ВС-12, абраных яшчэ ў камуністычныя часы, сьвядома ці падсьвядома, імкнуліся ўнікнуць слова «незалежнасьць».

Але гэта – прычына лічыць, што незалежнасьць Беларусі абвешчаная не была.

Дзень 25 жніўня 1991 быў днём спраўджаньня спрадвечнай мары беларускага народа пра сваю незалежную дзяржаву – якая, як паказаў час, нягледзячы на ўсе намаганьні яе праціўнікаў, трымаецца вось ужо больш як 27 гадоў.

Так, у немалой ступені гэты было і вынікам зьнешніх абставінаў (гарбачоўскай перабудовы, «вясны народаў» ва Ўсходняй Эўропе», правалу імпэрскага путчу ў Маскве), але без намаганьняў па-незалежніцку арыентаваных палітыкаў, тысячаў людзей, што прыходзілі ў дні сэсіі да Дому ўраду, а глыбей паглядзець – без падрыхтоўкі грамадзкай думкі нацыянальнай інтэлігенцыяй, без ідэі, якая падтрымлівалася дзесяцігодзьдзямі патрыётамі Бацькаўшчыны (нават калі за гэта пагражалі 25 гадоў ГУЛАГу ці альбо расстрэл) – без усяго гэтага незалежнай Беларусі не было б.

Зрэшты, а што такое палітычны посьпех, як не ўдалае выкарыстаньне спалучэньня спрыяльных зьнешніх абставінаў і ўнутраных фактараў?

Так, былі спрыяльныя зьнешнія ўмовы, але найперш былі высілкі саміх беларусаў. Упартае замоўчваньне жніўня 1991 года афіцыйнай прапагандай і гістарыяграфіяй цалкам лягічнае: Лукашэнку палітычна невыгодна прызнаваць значнасьць тых падзеяў, бо галоўную ролю адыгралі ў іх ня ён, а ягоныя палітычныя апанэнты. Але такое стаўленьне, так ці інакш на руку і тым, хто ўвогуле адмаўляе беларускаму народу ў здольнасьці самастойна вырашаць свой лёс («незалежнасьць вам упала на галаву», «незалежнасьць прывёз Ельцын з Масквы», «без Расеі вы – ніхто»).

І замаўчаць гэтую падзею, не зафіксаваўшы яе дзяржаўным сьвятам – азначала б выкрасьліць з беларускай гісторыі найважнейшую яе старонку. Увогуле, мне невядомая ніводная дзяржава, якая дзень здабыцьця незалежнасьці не лічыла б сьвятам.

А як жа быць з Днём Волі, з абвяшчэньнем незалежнасьці БНР 25 сакавіка 1918 года? Гэта – найважнейшыя падзея ў беларускай гісторыі ХХ стагодзьдзя, нягледзячы на тое, што пратрывала рэспубліка зусім нядоўга.

Праўда, у суседзяў, ва Ўкраіне дзень абвяшчэньня незалежнасьці УНР у якасьці дзяржаўнага сьвята не адзначаецца, днём незалежнасьці сьвяткуюць у дзень яе абвяшчэньня дэ-юрэ ў 1991 годзе (24 жніўня, на дзень раней, чым тое адбылося ў Беларусі). Да 1992 года Днём Неззалежнасьці лічылася прыняцьце Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце (16 ліпеня 1990), як і ў Беларусі да 1996 году.

І тут нам добры прыклад іншых нашых суседзяў – скажам, у Літве адзначаюць дзьве даты – Дзень аднаўленьня літоўскай дзяржавы (1918) і Дзень аднаўленьня незалежнасьці Літвы (1990).

Падаецца, у Беларусі было б лягічна, акрамя датаў абвяшчэньня незалежнасьці БНР і абвяшчэньня незалежнасьці Рэспублікі Беларусь, адзначаць яшчэ і дзень прыняцьця Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце (27 ліпеня 1990), хаця гэта не было абвяшчэньнем незалежнасьці дэ-юрэ, а сувэрэнітэт і раней дэкляраваўся ў Канстытуцыі БССР. Гэта адлюстроўвала б няпросты шлях беларускага народа да здабыцьця дзяржаўнай самастойнасьці – як у ЗША сьвяты ў нагадваюць пра пазбаўленьне ад расавай дыскрымінацыі (што для Беларусі ніколі актуальным не было).

Ну а як называць гэтыя сьвяты – вырашаць будучаму парлямэнту будучай дэмакратычнай Беларусі.