Андрэй Гнёт: «Я ў маленькім кроку ад бездані»

27 жніўня ў Белградзе адбудзецца апеляцыйны суд па справе беларускага актывіста, рэжысёра, сузаснавальніка аб’яднання незалежных спартоўцаў SOS by Андрэя Гнёта. Гэта апошняя магчымасць Андрэя пазмагацца за права не быць экстрадыраваным у Беларусь, дзе яго чакаюць гады ў турме Лукашэнкі.

«Больш істотнага змагання ў маім жыцці ўжо не будзе»

— Андрэй, як вы пачуваецеся? Якія эмоцыі цяпер дамінуюць у вашым стане?

— У маім стане дамінуе адна эмоцыя – гэта лютасць. Я не адчуваю страху, шкадаванняў, але ўва мне шмат лютасці, паколькі я сутыкаюся з супрацьдзеяннем з боку некаторых сіл, якія павінны былі мне дапамагаць. Чаму павінны? Таму што гэта іх абавязак, яны самі на сябе ўзялі такія паўнамоцтвы, але зараз мне даводзіцца змагацца яшчэ і з гэтымі ветракамі.

Гэта самае істотнае для мяне змаганне, я змагаюся за ўласнае жыццё. Не іcнуе больш істотнай барацьбы.

Напэўна, у жыцці кожнага чалавека павінны надысці такі момант, калі ён разумее – пара. Дык вось гэта і ёсць мой момант. Больш істотнага змагання ў маім жыцці ўжо не будзе.

Ува мне ёсць адчуванне сілы і ўпэўненасці, таму што за мной праўда і справядлівасць. Я ніколі не хлусіў, я цалкам шчыры ў сваіх учынках. І лічу, што маю права патрабаваць падобнага ад іншых. Прынамсі ад тых, хто гэта дэкларуе.

Мне шкада, што не ўсе ў гэтай барацьбе ідуць са мной у нагу, хаця мне здавалася, што павінны. Я маю на ўвазе некаторыя арганізацыі, некаторых публічных дзеячоў, нават некаторых журналістаў, што часам робяць дзіўныя ўчынкі, якія наносяць мне шкоду. Маю на ўвазе таксама каментатараў, «экспертаў» у фэйсбуку, якія шчыра раздаюць парады, што я павінны ці не павінны рабіць – і гэта людзі, якія мяне не ведаюць, не валодаюць юрыдычнай экспертызай. Вельмі непрыемна, калі ты змагаешся за жыццё, а за тваёй спінай абмяркоўваюць нейкія недарэчныя аспекты.

Часам нават даволі вядомыя людзі дазваляюць сабе нейкія глупыя, недарэчныя каментары, нягледзячы на тое, што я адкрыты для камунікацыі, мне заўжды можна наўпростава задаць пытанні. Але чамусьці некаторыя абіраюць тактыку абмеркаваць мяне за спінай, «без мяне мяне ажаніць». Гэта мяне сапраўды бянтэжыць. Але гэта не канструктыўная эмоцыя, а я павінны быць канструктыўным.

Я зараджаны на бескампраміснае змаганне і хачу, каб усе гэта разумелі. Я збіраюся ратаваць сваё жыццё. Бо гэта ратаванне не толькі майго жыцця.

Калі я буду выдадзены беларускай дыктатуры, гэта зламае ўсе нашыя мары пра тое, што мы калі-небудзь пабудуем новую краіну.

Можа, не канчаткова зламае, але моцна падарве. Гэта падарве давер людзей у тое, што дабро можа перамагчы зло. Вось гэта для мяне істотна. Калі ты перажываеш усё гэта, калі утрымліваешся ў турме, калі праходзіш праз усе ступені адчаю – перастаеш думаць толькі пра сябе і пачынаеш думаць глабальна. І я думаю: а што, калі экстрадуюць? Бо на самой справе я зараз у маленькім кроку ад гэтай бездані.

— Апеляцыйны суд, які мае адбыцца 27 жніўня  – сапраўды апошні бой? Як вы ацэньваеце шанцы на пазітыўны для вас вынік?

— Апеляцыйнага суда не было б, калі б мы выйгравалі. Апеляцыйны суд – гэта значыць, што мы ўсё прайгралі і ідзем скардзіцца. І зараз у нас апошняя магчымасць паскардзіцца, апошняя магчымасць сказаць: «Глядзіце, вы памыліліся, калі ласка, пераглядзіце сваё рашэнне». Больш падобнага шанцу ў нас не будзе.

І вось я думаю: няўжо зло пераможа? Няўжо сотні тысяч беларусаў, якія пакінулі сваю краіну, будуць глядзець на гэта і ўбачаць, што яны безабаронныя? Вось такімі думкамі я ў тым ліку заняты. Няўжо мы больш слабыя за асобна ўзяты кавалачак зла?

Вядома ж я веру ў тое, што мы пераможам. Я раблю для гэтага ўсё магчымае. Але стоадсоткавай упэўненасці няма ні ў каго.

— Ці вядома вам, як будзе адбывацца суд? І што вас можа чакаць пасля?

— Пасля апеляцыйнага суда пачнецца вельмі цяжкі і страшны этап, які я называю «руская рулетка». 27 жніўня апеляцыйны суд не вынесе рашэння.

Працэсуальна сербскія суды працуюць наступным чынам: спачатку суд выслухоўвае бок абвінавачвання. На баку абвінавачвання – прызначаны сербскі пракурор, які будзе казаць голасам дыктатуры. То бок ён агучыць тыя патрабаванні, якія высоўвае рэжым Лукашэнкі.

Мінулым разам пракурор прамовіў наступнае: «Мы згодныя з патрабаваннямі, якія высоўвае Беларусь. Мы не бачым ніякіх перашкодаў для таго, каб яго экстрадыраваць. Мы падтрымліваем запыт Беларусі аб экстрадыцыі». Суд у сваю чаргу кажа: «Добра, а што гэтаму можа супрацьпаставіць лінія абароны?» Лінія абароны кажа: «Мы не згодныя, таму што … ». А далей суд кажа: «Дзякуй, мы выслухалі вашыя аргументы. Цягам 30 дзён вы атрымаеце па пошце наш адказ».

Пасля гэтага я зноў вяртаюся пад хатні арышт і пачынаецца цяжкае чаканне – калі прыйдзе адказ? Якім ён будзе? Адказ прыйдзе ў два бакі – у мой бок, і ў бок міністаркі юстыцыі.

Да мяне і адвакатаў адказ будзе ісці звычайнай поштай, гэта займае два тыдні ад моманту, калі суд вынесе рашэнне. А міністарцы юстыцыі гэтае рашэнне прыйдзе ўрадавай поштай, па ўнутраным каналам, дзень у дзень. Далей ёй застанецца толькі паставіць подпіс на гэтай паперцы, альбо не паставіць. Такім чынам ніхто не можа паўплываць на рашэнне міністаркі Маі Паповіч.

Экстрадыцыйны працэс, я нагадаю, ужо запушчаны – сам факт таго, што мяне арыштавалі і змясцілі ў турму, і быў пачаткам гэтага працэса, унутры якога я знаходжуся ўжо 10 месяцаў. Скаргамі і судовымі працэсамі мы проста яго зацягваем.

Дык вось, калі міністарка сваім подпісам ухваліць маю экстрадыцыю, уласна экстрадыраваць мяне могуць цягам 3–4 гадзін. Прыходзіць паліцыя, цягам 5 хвілін я збіраю свае рэчы, мяне вязуць у аэрапорт. Спыніць у гэты момант паліцэйскую машыну ніхто не зможа. Самалёт таксама ніхто не пасадзіць. А экстрадыраваць мяне могуць нават хутчэй, чым я атрымаю рашэнне суда.

Вось так працуе гэты працэс. Ёсць кейс 2017 года, калі грамадзянін Турцыі менавіта такім чынам быў экстрадыраваны (гаворка пра курдскага палітычнага актывіста Джэўдзета Аяза, якога Сербія ў 2017 годзе выдала Турцыі, нягледзячы на перасцярогу Камітэта ААН супраць катаванняў – НЧ). Ён 9 месяцаў змагаўся за тое, каб яго не выдавалі. Ён нават звярнуўся па палітычны прытулак і, вядома ж, Сербія яму адмовіла.

Агулам гэта даволі наіўна спадзявацца на тое, што краіна, якая змясціла цябе за краты і запусціла экстрадыцыйны працэс, раптам дасць палітычны прытулак. Яго экстрадыравалі ў Турцыю, а рашэнне апеляцыйнага суда ён так і не атрымаў.

— Такім чынам, зараз ваш лёс фактычна знаходзіцца ў руках адной асобы – міністаркі юстыцыі Маі Паповіч?

— Фактычна так. Але калі суд вынесе рашэнне аб экстрадыцыі, міністарка наўрад ці зможа яго аспрэчваць (хаця насамрэч мае такія паўнамоцтвы). Аспрэчваць рашэнне свайго нацыянальнага суда – даволі дзіўная практыка. Атрымліваецца, што міністр юстыцыі як бы падрывае сваё міністэрства. Як гэта будзе выглядаць для сербскага грамадства?

— Андрэй, вы казалі, што не адчуваеце страху. Як у вас гэта атрымліваецца на фоне ўсяго апісанага вышэй?

— Проста страх – гэта не канструктыўная эмоцыя, ён мне нічым не дапаможа. Калі цябе кідаюць у турму, калі ты цалкам ва ўладзе лёсу – рана ці позна ўсе эмоцыі сканчваюцца. Немагчыма штодзённа баяцца.

Уявіце, я знаходзіўся ў турме сярод забойцаў, сярод сапраўдных «крымінальцаў», як іх тут называюць.

Я засынаў і прачынаўся з адной і той жа думкай – што зараз да мяне прыйдуць і выдадуць туды, дзе чакаюць катаванні і павольная смерць.

І вось прачынаешся з такімі думкамі дзень, другі, два месяцы, чатыры… І ў нейкі момант страх знікае.

«Прасіць пра дапамогу – цяжка і прыніжальна»

— Цягам гэтых сямі страшных месяцаў, праведзеных у цэнтральнай турме Белграда, вы амаль не мелі магчымасці наўпроставай камунікаціі з блізкімі і знаёмымі. Скажыце, ці адчувалі вы, што за вас усё ж змагаюцца, што вы не самотны ў сваёй барацьбе?

— Я ведаў пра гэта толькі з нейкіх урыўкаў. Мне былі дазволеныя тэлефанаванні 4 разы ў месяц па 15 хвілін. Гэта і была мая сувязь са знешнім светам. Першае, што я пытаўся падчас гэтых тэлефанаванняў – ці хто-небудзь пра мяне ведае? Што сказала Святлана Ціханоўская? А што Павел Латушка? А агулам хто-небудзь што-небудзь сказаў? А што спартоўцы з SOS by?

І калі я чуў адказы, што так, зробленыя пэўныя заявы, што пра мяне пішуць, што людзі выйшлі на пікет у Варшаве – гэта вельмі мяне падбадзёрвала. Калі б гэтага не было, магчыма, у нейкі момант я б здаўся.

Але больш за ўсё мяне ратавалі лісты, якія я атрымліваў у турме ад знаёмых і незнаёмцаў. Гэтыя лісты давалі зразумець, што я не самотны, пра мяне не забыліся.

— Чыя падтрымка агулам аказалася для вас найбольш істотнай, найбольш эфектыўнай? Хто прыклаў найбольшыя намаганні для вашага вызвалення?

— Два нашыя найбольш уплывовыя дэмакратычныя палітыкі зрабілі ўсю асноўную працу – гэта Павел Латушка (НАУ) і Святлана Ціханоўская.

НАУ і Павел Латушка працуюць больш па дыпламатычных каналах, а Святлана Ціханоўская – у палітычным, публічным полі. Яны змагаюцца за мяне наўпростава, і я вельмі ўдзячны.

Да таго ж мне вельмі дапамог BelPol, аб’яднанне былых беларускіх сілавікоў. Яны правялі сваё ўнутранае расследаванне, даказалі, што мой пераслед у Беларусі – менавіта палітычны. Гэта вельмі істотна.

Але ж тут ёсць яшчэ адзін момант – кватэра, у якой я адбываю хатні арышт, сама сябе не аплаціць.

Я пазбавіўся крыніцы даходаў, але займеў вельмі сур’ёзную крыніцу выдаткаў.

Перажыўшы дзве эміграцыі з 2020 года, я не маю ніякіх назапашванняў. І ў гэтым плане, калі казаць шчыра, правал. У мяне ўзніклі складанасці з фінансавымі зборамі, у нас не атрымалася супрацоўніцтва з фондам BYSOL і ніводная арганізацыя рэальную дапамогу не прапанавала. То бок рэальную дапамогу, у тым ліку фінансавую, аказалі зусім іншыя людзі – валанцёры, мае сябры, грамадскія актывісты… Асобныя людзі, якія не маюць ніякай публічнасці.

Нават расійскія валанцёры, якія выступаюць супраць вайны, самі знайшлі мяне ў Белградзе. Дарэчы, тут, у Белградзе, да мяне не прыйшоў ніводны беларус. А гэтыя дзяўчынкі-валанцёры прыносяць мне ежу, яны нават гатавалі для мяне беларускія дранікі, прыносілі бел-чырвона-белы значок… Хаця я не прасіў пра гэта, яны сабралі для мяне грошы, каб я змог аплаціць кватэру і прадукты. Я не ведаў гэтых людзей, але яны мне дапамагаюць.

У той жа час я прасіў некаторых беларускіх калег-журналістаў дапамагчы мне з распаўсюдам інфармацыі пра грашовы збор (гэта ж не кашуе ніякіх грошай), але некаторыя журналісты іх праігнаравалі.

Агулам гэта вельмі цяжка і прыніжальна – прасіць пра дапамогу. Я сам звык дапамагаць, але зараз стаю з працягнутай рукой. Вядома, гэта прыніжальна. Але калі змагаешся за жыццё – яшчэ і не так даводзіцца раскарачвацца.

Адзінае, чым я не ахвярую ў гэтай барацьбе – сваімі прынцыпамі. Таму і дазваляю сабе ў тым ліку крытычныя выказванні там, дзе яны дарэчныя. Бо калі мы хочам перамагчы дыктатуру, тады найперш трэба перамагчы яе ў саміх сабе.

— То бок вы чакалі больш значнай падтрымкі ад беларусаў?

— Падтрымка беларусаў, беларускага народа сябе цалкам апраўдала. Я нават не мог чакаць такой моцнай падтрымкі. 25 жніўня па ўсім свеце, у больш чым 12-ці краінах, адбыліся пікеты за маё вызваленне. Гэта ж не я прыдумаў. Гэта ініцыявалі самі людзі. І я вельмі ўдзячны ініцыятыве «Partyzanka», якая прапанавала стаць арганізатарам гэтых акцых.

Павел Латушка і яго каманда былі першымі, хто стаў на маю абарону. Святлана Ціханоўская змагалася за мяне асабіста – я вельмі ўдзячны і рады, што ў 2020 годзе пакінуў за яе свой подпіс.

Але больш ніхто з нашых палітыкаў не заступіўся за мяне. Я не ведаю, чым займаецца Каардынацыйная Рада. Наўпростава прадстаўнікі КР са мной не звязваліся, як і іншыя палітычныя блокі. Грамадскія арганізацыі, якіх у нас шмат – таксама са мной не звязваліся. На жаль, нічым не дапамаглі і беларускія праваабарончыя арганізацыі.

«Мне далі зразумець, што мой голас, верагодна, не будзе пачуты ў гэтых гучных палітычных гульнях»

— Што агулам на вашым прыкладзе вы зразумелі пра стаўленне міжнародай супольнасці да беларускай праблемы? Ці гатовыя нас чуць і разумець, альбо кожнаму беларусу варта разлічваць толькі на ўласныя сілы?

— Нам у любым выпадку варта разлічваць на ўласныя сілы. Не ўсё так вясёлкава, як жадалася б нам, не ўсё так дрэнна, як жадалася б рэжыму.

Нас чуюць, з намі вядуць дыялог. Але нам кажуць: «Сябры, калі вы хочаце, каб нешта змянілася, вам трэба праяўляць больш ініцыятывы. Не варта думаць, што зараз прыйдзе Еўрасаюз і нешта зробіць. Вы самі павінны прыйсці да нас і сказаць, чаго хочаце. Вы прынамсі павінны самі сфармуляваць запыт».

Я бачу з боку Еўропы, ЗША адкрытасць, але таксама я бачу і пытанні. Яны кажуць: «Мы гатовыя пайсці на дыялог, але ж вы павінны быць лакаматывам». І паводле маіх назіранняў, не асабліва нехта хоча быць гэтым лакаматывам. Гэта дзіўна.

Спадзяюся, мой выпадак прынамсі крыху актывізаваў тэму Беларусі ў колах еўрапейскіх палітыкаў. Але мне крыўдна, што мы зноў актывізуем гэтую тэму бядой. Нібыта ў нас гэтых бедаў і без таго мала.

— А што вы можаце ўвогуле сказаць пра разуменне сітуацыі ў Беларусі сербскімі інстанцыямі?

— Абсалютнае неразуменне. Галоўная праблема – нас цалкам асацыююць з Расіяй, нібы мы нейкая губернія. І гэта жудасна. Нават выступаючы на судзе, першае, што я сказаў – «хачу адзначыць, Беларусь – гэта не Расія, гэта самастойная дзяржава, таму прашу падчас разгляду маёй справы разглядаць толькі лакальны кантэкст Беларусі».

Нават у турме Белграда я меў спрэчкі з паліцэйскімі. Мне даводзілася свядома называць іх албанцамі, калі яны называлі мяне «рус» і адмаўляліся казаць «беларус». Але я іх перавыхаваў за некалькі месяцаў такой непрыемнай работы.

— У пастанове Вышэйшага сербскага суда, які ўхваліў вашую экстрадыцыю, было адзначана: тое, што ў Беларусі вас чакае палітычны пераслед і катаванні — толькі «гіпотэза». Як вы лічыце, яны сапраўды не разумеюць, што адбываецца ў нашай краіне, альбо наўмысна вядуць такую страшную гульню?

— Асабіста я, толькі са свайго боку, прадставіў суду 78 самых розных афіцыйных рэзалюцый, у тым ліку рэзалюцыі Генеральнай Асамблеі ААН, Савета Еўропы, Еўрасаюза, ПАСЕ, ПАРЕ. Калі ты атрымліваеш такі пакет дакументаў – проста не можаш не разумець. Вядома, яны разумеюць. Таму гэта выключна палітычная справа, жаданне заляцацца з Усходам, жывучы пры гэтым на грошы Захаду.

Падчас афіцыйных сустрэчаў у кватэры,  дзе я знаходжуся падчас хатняга арышту, дыпламаты казалі мне наўпростава – «ты можаш што заўгодна казаць на апеляцыйным судзе, але твая справа выключна палітычная, твой голас нічога не вырашае».

Даволі непрыемна адчуваць сябе бездапаможным у такой сітуацыі. Але мне далі зразумець, што мой голас, верагодна, не будзе пачуты ў гэтых гучных палітычных гульнях.

«Хочацца спакойнага жыцця»

— Вядома, што ў сербскай турме ў вас пагоршылася здароўе – давялося перажыць нават частковы параліч нагі. Скажыце, як вашае здароўе зараз? Ці ўдалося наведаць лекараў, прайсці агляд?

— Усе праблемы, якія я займеў у сербскай турме, на сёння атрымалася толькі замарозіць. То бок зрабіць так, каб далей не станавілася горш (хаця і лепш не стала таксама).

Мая праблема з нагой даволі сур’ёзная, і візіт лекара ў кватэру не асабліва дапаможа. Мне патрэбнае абследаванне ў стацыянары, МРТ, КТ, энцэфалаграмы… Зараз у мяне ёсць толькі адна гадзіна ў дзень на шпацыр па вуліцы. За гэты час я не магу нават здаць аналіз крыві, бо ён робіцца толькі раніцай. Таму з пункту гледжання медыцыны я проста займаюся самалекаваннем, стабілізацыяй свайго здароўя, каб проста не станавілася горш. Пакуль атрымліваецца.

— Андрэй, калі па выніках апеляцыйнага суда альбо паводле рашэння сербскай міністаркі вы нарэшце апынецеся на свабодзе – што першае вы хочаце зрабіць? Чаго вам найбольш не хапала ў гэты час?

— Насамрэч я вельмі стаміўся. Першае, што хачу зрабіць – сесці ў нейкай кавярні ды паесці смачнай ежы, выпіць смачнай кавы, паглядзець на людзей, паглядзець, як яны ўсміхаюцца. Пабачыць, што ў людзей усё добра. Патэлефанаваць сябрам і сказаць, што ў мяне таксама нарэшце ўсё добра.

Хацеў бы таксама пашпацыраваць у нейкім лесе ці парку, сярод дрэваў, сярод кветак, пабачыць прыгажосць прыроды – вось гэтага вельмі не хапае.

Хочацца спакойнага жыцця. Хочацца нарэшце зразумець, што маё жыццё да мяне вяртаецца. Бо зараз я жыву нейкім штучным жыццём, у няспыннай барацьбе за самога сябе. Барацьба, барацьба, барацьба… Я прачынаюся з усмешкай, у мяне няма адчаю, але ўсё ж разумею, што вельмі хачу вярнуцца да нармальнага, чалавечага жыцця. Да «простых рэчаў», як у песні Вольскага, якую зараз часта напяваю. 

Дапамагчы Андрэю фінансава можна на платформе Gofundme (збор «Help Andrey Gnyot save his life»).