1991-2006. Вынікі<br>ад Уладзімера Арлова

Гэтым інтэрвію мы заканчваем спэцпраект “1991-2006. Вынікі”. Пісьменьнік і гісторык Уладзімер Арлоў распавёў пра тое, што цяпер існуюць дзьве Беларусі, ці маглі падзеі разгортвацца ў іншым накірунку і чаму мы маем падставы для аптымізму.

— Хто і што застанецца ў гісторыі з гэтых 15 гадоў?

— Самая галоўная падзея, безумоўна, набыцьцё і ўмацаваньне нашай незалежнасьці. Тое, што на палітычнай мапе сьвету зьявілася краіна пад назваю Рэспубліка Беларусь.

Безумоўна, у нашай найноўшай гісторыі застанецца дата прыняцьця дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт. Статус канстытуцыйнага закону ёй быў нададзены якраз на мой дзень нараджэньня, і дэпутаты Вярхоўнага Савету Пётар Садоўскі і Лявон Баршчэўскі падаравалі мне кавалак граніту, адбіты ад будынку ЦК КПБ.

А 19 верасьня, у дзень нараджэньня майго малодшага сына Багдана, Вярхоўны Савет зрабіў дзяржаўнымі сымбалямі Беларусі нацыянальныя сьцяг і герб. І наш дзевяцігадовы Багдан на балконе ўздымаў бел-чырвона-белы сьцяг.

Гісторыя сьведчыць пра тое, што не заўсёды дзяржавы ствараюцца нацыямі. Нярэдка бывае, калі якраз нацыі ствараюцца дзяржавамі. Я думаю, што якраз за гэтыя пятнаццаць гадоў існаваньня незалежнасьці адбыўся (можа быць, яшчэ канчаткова не завяршыўся, але па сутнасьці ўжо адбыўся) працэс фармаваньня беларускай нацыі. Бо я перакананы, што пераважная большасьць нашых з вамі суайчыньнікаў ужо ўспрымаюць сябе грамадзянамі ня той савецкай імперыі, не Расеі, а Беларусі.

Я жыву побач са стадыёнам “Дынама” і з’яўляюся сьведкам таго, што, прыкладам, так усьведамляюць сябе футбольные заўзятары. Калі гуляе нацыянальная зборная, яны тут адраніцы шпацыруюць, п’юць піва ў маім двары і скандуюць: “Бе-ла-русь! Бе-ла-русь!” У большасьці сваёй, яны размаляваныя ня ў тыя колеры, у якія б мне хацелася. Але, я спадзяюся, што неўзабаве іхныя сьцягі і шалікі зьменяцца.

Калі ў 1990-м я пісаў сваё эсэ “Незалежнасьць — гэта...”, у ім, натуральна, адбіліся мары майго пакаленьня незалежнікаў. Нядаўна я перачытаў гэты твор і пераканаўся ў тым, што шмат што здзейсьнілася.

Нашы хлопцы ўжо не служаць і не востраць сапёрныя рыдлёўкі дзе-небудзь на Каўказе. У нашых школьнікаў ёсьць падручнікі, дзе гісторыя Беларусі разглядаецца як гісторыя самастойнага эўрапэйскага народу, а не як частка гісторыі Расеі, напрыклад. Мы можам вандраваць па сьвеце, хай сабе не без прыгодаў, але можам.

Дарэчы, быў такі забаўны выпадак: навасібірская газэта надрукавала тады рускі пераклад эсэ. І там, у перакладзе, слова “Вена” было напісана з малой літары: “Калі твая сяброўка кажа, што хоча на выхадныя ў вену...”. І гэта была ня проста памылка. З’явіўся зьдзеклівы камэнтар: дык вось чаго яны хочуць, значыць.

Такім чынам, мы маем сваю дзяржаву. Безумоўна, гэтая дзяржава не зусім такая (дакладней, зусім не такая), пра якую мы марылі на пачатку 90-х. Але яна ёсьць, яна сьцвердзіла сваю жыцьцяздольнасьць. І наша задача зрабіць яе ў ХХІ стагодзьдзі той, якая нам пакуль толькі сьніцца.

Калі казаць пра асобы, якія застануцца ў гісторыі, то гэта, безумоўна, найперш Зянон Пазьняк, Станіслаў Шушкевіч. Зянон якраз быў тым чалавекам, надзеленым харызмай, які здолеў на пэўным этапе ўзначаліць і скансалідаваць ня толькі народны фронт, а ўвогуле ўсе антыкамуністычныя сілы. У выніку нешматлікай у парлямэнце апазыцыі БНФ удалося правесьці лёсавызначальныя законапраекты.

Я думаю, што якраз дзякуючы вось гэтаму шырокаму, антыкамуністычнаму па сваёй сутнасьці руху, Станіслаў Шушкевіч і атрымаў магчымасьць стаць першай асобай у дзяржаве і паставіць свой подпіс пад Белавежскімі пагадненьнямі. Іншая рэч, што калі пачаўся працэс палітычнай структурызацыі грамадзтва, місыянэрскай харызмы Зянона Пазьняка зрабілася недастаткова для таго, каб заставацца лідэрам у межах усёй краіны. Безумоўна, у найноўшай гісторыі Беларусі застануцца тыя нашыя палітыкі, якія маглі скласьці рэальную канкурэнцыю Лукашэнку і якіх напаткаў трагічны лес — Генадзь Карпенка, Віктар Ганчар, Юры Захаранка.

Я ўпэўнены, што ў падручніках найноўшай гісторыі ў будучай дэмакратычнай Беларусі будуць старонкі, прысьвечаныя нашым палітвязьням, перадусім Паўлу Севярынцу, якога зьняволеньне ператварыла ня толькі ў вельмі значную палітычную постаць, але і ў аднаго з найцікавейшых публіцыстаў краіны, і ягоным маладзейшым паплечнікам, якія цяпер кінутыя за краты або адбываюць па сутнасьці высылку. Вось гэтае пакаленьне маладафронтаўцаў для мяне і ўвасабляе будучых палітыкаў, будучую эліту эўрапэйскай Беларусі ХХІ стагодзьдзя.

У гісторыі, на маю думку, бясспрэчна застануцца і такія палітыкі, як Мікола Статкевіч, Аляксандар Казулін (фігура спрэчная, неадназначная, але чалавек, які зрабіў свой выбар і церпіць за гэта), Аляксандар Мілінкевіч, у асобе якога Беларусь, на мой погляд, здабыла эўрапэйскі твар.

Не забудзецца імя першага беларускага прэзыдэнта, зусім не дылетанта ў палітыцы, што засьведчылі бясконца доўгія гады ягонага знаходжаньня ва ўладзе. Таго палітыка, які меў магчымасьць павесьці Беларусь у Эўропу, і я думаю, што ў такім разе мы б ужо былі б у Эўразьвязе. Але ён зрабіў іншы выбар.

— Кажуць, што гісторыя ня ведае ўмоўнага ладу. Але, усё ж такі, як, на вашую думку: маглі падзеі ў 1994-м пайсьці ў іншым кірунку ці ён быў прадвызначаны тагачасным станам грамадзтва, ягонай сьвядомасьцю?

— Ведаеце, гісторыю не падманеш. Пэўны час мы сапраўды былі на адной хвалі з краінамі Балтыі. І гэтая хваля нас несла наперад і наперад. Беларусь — адзіная, за выняткам краінаў Балтыі, былая рэспубліка СССР, якая ў пачатку 90-х гадоў атрымала запрашэньне ўступіць у Эўразьвяз. Пра гэта любіць узгадваць Пятро Краўчанка, і гэта пацьвярджае Станіслаў Шушкевіч.

Але, калі ўзяць пад увагу сапраўдны стан нашага грамадзтва, палітычную культуру, нацыянальную сьвядомасьць, зразумела, што гэтая хваля не магла нас несьці бясконца. Надышоў момант, калі пачалі дзейнічаць не зьнешнія, а аб’ектыўныя ўнутраныя чыньнікі.

Але ж пры ўсім тым я думаю, што калі б у 1994-м годзе нашыя дэмакратычныя сілы знайшлі б у сабе сілы аб’яднацца, то ў нас зьявіўся б шанец іншага шляху.

Я згадваю, як, напэўна, на некалькі гадоў пастарэў пасьля рэфээндуму па сымболіцы і мове. А многія мае знаёмыя проста не перажылі яго фізычна: хтосьці скончыў жыцьцё самагубствам, хтосьці памёр ад інфаркту.

Потым быў наступны рэфэрэндум, калі мы таксама мелі ня вельмі вялікі, але шанец зьмяніць сытуацыю. Аднак ён ізноў ня быў выкарыстаны — у значнай ступені з-за таго, што палітыкі, ад якіх залежыла тады сытуацыя, таксама былі выхаваныя савецкай сыстэмай. Старшыня Вярхоўнага Савету Сямён Шарэцкі рабіў стаўку на “старэйшага брата” — Расію.

Я нядаўна ўдзельнічаў у традыцыйнай сустрэчы інтэлектуалаў у Вільні. Там украінскі калега, даводзячы, што ягоная краіна ўжо зрабіла эўрапэйскі выбар, прывёў такі красамоўны прыклад: украінскія палітыкі езьдзяць цяпер спрачацца, перамаўляцца і дамаўляцца не ў Маскву, а ў Брусэль, Страсбург і Вашынгтон. Нашы палітыкі і тады і цяпер больш схільныя ехаць і дамаўляцца ў Маскву.

Безумоўна, былі за гэтыя пятнаццаць год падзеі, якія пакінулі зусім іншыя эмоцыі. Я прыхільнік тэорыі выдатнага гісторыка і філосафа ХХ стагодзьдзя Арнольда Тойнбі. Ён уяўляў рух цывілізацыі, як няспынны дыялёг вышэйшага розуму, ці Бога, калі хочаце, з нацыямі. Нацыя атрымлівае выклік і павінна даць на яго адказ. Калі адказу не было на адзін выклік, прыходзіў другі, трэці, і, нарэшце, мог надыйсьці той момант, калі маўчаньне ў адказ на чарговы выклік прыводзіла нацыю да гістарычнага скону.

За гэтыя пятнаццаць гадоў у нас сапраўды былі перыяды, калі выклік заставаўся без адказу, без выразнага, годнага адказу. Быў перыяд, калі наша незалежнасьць стаяла пад пытаньнем, калі састарэлага, ня надта здаровага Ельцына не бяз посьпеху выкарыстоўваў Лукашэнка. Апошні на той час марыў вырвацца на расейскае палітычнае поле. У той сытуацыі, калі незалежнасьць апынулася пад рэальнай пагрозай, лепшая частка нашага грамадзтва здолела даць адказ на гэты выклік. Я маю на ўвазе масавыя акцыі пратэсту ў 1996-99 гадах. Сваё важкае слова сказаў Усебеларускі зьезд 2000 году, дзе быў прыняты Акт Незалежнасьці Беларусі.

Сёньня ідэя незалежнасьці набыла значна больш прыхільнікаў, чым дзесяць гадоў таму. І хаця здача сувэрэнітэту па-ранейшаму магчымая, але яна ўжо ня будзе лёгкай і простай.

І, безумоўна, у нашай гісторыі застанецца гарачая менская вясна 2006-га, калі Беларусь апынулася на тыдзень у цэнтры ўвагі ўсяго сьвету. Калі CNN вяло кожную гадзіну рэпартажы з пляцу, які абаронцы назвалі плошчай Каліноўскага. Калі ўпершыню з часоў Сталіна больш за тысячу грамадзян адначасова адбывалі пакараньне ў турмах за свае палітычныя погляды. У іх ліку быў і мой сын Багдан.

Такім чынам, прамінулыя пятнаццаць гадоў былі і гадамі ўмацаваньня пазыцыяў часткі нашага грамадзтва, якая арыентаваныя на нацыянальныя і эўрапэйскія дэмакратычныя каштоўнасьці.

У свой час філёзаф Валянцін Акудовіч ужыў такую метафару — “архіпелаг Беларусь”. А я б казаў пра існаваньне ў той самы час і на той самай тэрыторыі дзьвюх Беларусяў. У кожнай — свая сымболіка, свая мова, сваё ўяўленьне пра гісторыю, свае мары пра будучыню, свае ідэалы. І менавіта беларуская Беларусь пакідае нам, як дзяржаве, выразную гістарычную перспектыву.

— У мяне ёсьць вэрсія, чаму краіны Балтыі абсалютна мэтанакіравана пайшлі да Эўропы, да дэмакратыі, а Беларусь ня толькі заходнія каштоўнасьці ўспрымае зь цяжкасцю, але й наогул ледзь не адмовілася ад уласнай дзяржаўнасьці. У Літвы, Латвіі і Эстоніі быў перыяд незалежнасьці паміж Першай і Другой сусьветнымі войнамі. У выніку гэтыя краіны на дзесяцігодзьдзі трапілі пад акупацыю, але пэўны падмурак ужо быў закладзены, і менавіта на ім потым узгадавалася эліта, камуністычная, аднак не столькі савецкая, колькі нацыянальная. І таму, калі толькі ў савецкім будынку зьявілася шчыліна, то яны празь яе хуценька і зьбеглі.

У Беларусі такога перыяду ў ХХ стагодзьдзі не было — БНР праіснавала замала. На маю думку, мы яго перажываем толькі цяпер. Некаторае падабенства нават відавочнае. Прыкладам, перад Другой сусьветнай вайной краінамі Балтыі таксама кіравалі вельмі аўтарытарныя палітыкі. Наколькі Вам падаецца слушнай паралель паміж балтыйскай сытуацыяй 60-70-гадовай даўніны і нашай сеньняшняй?

— Яна падаецца слушнай толькі часткова, бо ў той перыяд у краінах Балтыі не існавала праблем, з якімі мы сёньня сутыкаемся: праблем нацыянальнай самасьвядомасьці, праблем захаваньня ідэнтычнасьці нацыі. Тыя міжваенныя рэжымы ў краінах Балтыі, няхай сабе аўтарытарныя, ня толькі ня ставілі пад сумненьне нацыянальныя каштоўнасці — гэта было на першым пляне як сродак кансалідацыі сваіх народаў.

Вы маеце рацыю: само існаваньне дзяржавы, уключаныя тады механізмы дзейнічалі насуперак афіцыйным лёзунгам савецкіх часоў. У нас гэтага, сапраўды, не было. У свой час я і мае аднакурсьнікі, студэнты гістарычнага факультэту БДУ, ведалі нацыянальную гісторыю горш, чым цяпер вучні малодшых клясаў. І тут няма перабольшваньня. У нашых унівэрсытэцкіх падручніках не было дзесяткаў ці сотняў імёнаў, якія цяпер ведаюць вучні сярэдняй школы. Не было, да прыкладу, нават згадкі пра асьветніцу Эўфрасіньню Полацкую, відаць, самую адукаваную жанчыну ва ўсёй Эўропе ХІІ ст.

Ёсьць яшчэ адна прыкмета нашага руху наперад — вельмі матэрыяльная. Пра гэта выразна ніхто, на мой погляд, не сказаў, але за часамі незалежнасьці ў Беларусі з’явілася і працягвае з’яўляцца шмат помнікаў выдатным асобам нашай гісторыі: ужо згаданай Эўфрасіньні Полацкай, Кірылу Тураўскаму, Васілю Цяпінскаму, Сімяону Полацкаму, Мітрафану Доўнар-Запольскаму, Міхалу Клеафасу Агінскаму, Напалеону Орду... Сёлета ў Полацку павінен паўстаць конны помнік Усяславу Чарадзею, аднаму з заснавальнікаў нашай дзяржаўнасьці.

Так што, тут шмат у чым я з вамі згодны. Насуперак розным ідэялягічным лёзунгам, пры цяперашнім рэжыме адбываецца шмат працэсаў, якія можна параўнаць з працэсамі ў Балтыі міжваенных часоў. Праўда, у Беларусі яны адбываюцца, не дзякуючы ўладзе, а насуперак. Але існаваньне дзяржавы, між тым, творыць нацыю, фармуе яе, і, у прынцыпе, гэты працэс завяршаецца. Ягоным фіналам можа стаць зьмена ўлады і зьмена вэктару.

— І напрыканцы давайце падвядзем вашыя асабістыя вынікі за гэтыя 15 гадоў.

— Яшчэ напярэдадні перыяду, пра які мы гаворым, я атрымаў сваю першую і апошнюю на гэты момант дзяржаўную ўзнагароду — мэдаль Францыска Скарыны — за даробак у гістарычную тэму беларускай літаратуры. Было тое ў 1990 годзе, што вельмі істотна, бо цяпер узнагароды імя Скарыны нярэдка атрымліваюць людзі, якія нават ня чулі пра ягонае існаваньне. Непасрэдна за часы незалежнасьці ніякіх дзяржаўных узнагарод я не атрымліваў. Але мой даробак у беларускую гістарычную літаратуру, калі не баяцца такіх слоў, якраз за гады незалежнасьці быў дастаткова прыкметным.

Ведаеце, няма лепшых гадоў ні для каханьня, ні для творчасьці. І я абсалютна ня згодны з тымі, хто кажа, што рэжым Лукашэнкі камусьці не дазволіў выявіць свае магчымасьці ці то ў творчасьці, ці то ў навуцы. Наадварот, нават у гэтыя ня самыя спрыяльныя гады мы выдалі велізарны корпус тэкстаў, літаратурных, навукова-папулярных, навуковых, які ёсць і будзе падмуркам будучай эўрапэйскай Беларусі з разьвітай нацыянальнай сьвядомасьцю.

Што канкрэтна да мяне, то якраз за гэтыя пятнаццаць гадоў выйшла, калі не памыляюся, якраз пятнаццаць кніг. Сярод іх была “Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя” — такі двухкіляграмовы фаліянт з дзьвюма тысячамі ілюстрацыяў, галоўная думка якога, што ў нас, беларусаў — эўрапэйская гісторыя, што ёсьць сваеасаблівым пропускам у эўрапэйскую будучыню. Гэта разумеюць і ў Эўропе, і, ўсё больш, у Беларусі. Нават быў такі крыху анекдатычны (а можа быць, і лягічны) выпадак: “Краіну Беларусь” у камплекце са сваёй кнігай “Речи и доклады президента Республики Беларусь А.Г.Лукашенко” цяперашні кіраўнік дзяржавы ўручаў пяцідзесяці пераможцам рэспубліканскіх і міжнародных школьных і студэнцкіх алімпіядаў.

За гэтыя гады ў чатырох выданьнях выйшла мая з Генадзем Сагановічам кніга “Дзесяць вякоў беларускай гісторыі”, якая, я спадзяюся, таксама адыграла нейкую ролю ў сьвядомасных зьменах нашых грамадзянаў. Чатыры выданьні ўжо вытрымала і мая дзицячая кніжка “Адкуль наш род”, гэтаксама як і “Таямніцы полацкай гісторыі”. Ганаруся тым, што мае тэксты перакладаюцца на эўрапейскія мовы. Зусім нядаўна выйшлі новыя кнігі па-ўкраінску і польску.

Калі казаць пра сямейныя справы, то я ганаруся, што выраслі двое маіх сыноў, якія здолелі заняць ужо нейкае месца, нягледзячы на сваю маладосьць, у гэтай нашай, арыентаванай на дэмакратычныя каштоўнасьці Беларусі. Раман грае ў J_Морсе, усе беларускамоўныя песьні групы, за выключэньнем адной, напісаны ім. А адну напісаў малодшы сын Багдан. Памятаеце: “Не пакідай сьлядоў на засьнежаных дахах аэрапортаў”? Трэба сказаць, што Багдан больш палітызаваны хлопец у параўнаньні з Раманам. Мы страшэнна, канешне, бясконца трывожыліся, але ганарыліся ім, калі адбываліся падзеі леташняй вясны, бо ён быў сярод абаронцаў пляцу. Багдан, безумоўна, ня ёсьць прафэсійны палітык — ён займаецца перакладамі, рэклямным бізнэсам. Для мяне ён адзін з тых, хто ўвасабляе будучую Беларусь.

— У будучыню нашай краіны глядзіце з аптымізмам?

— Калі б у мяне не было гэтага аптымізму, я, відаць, ужо скончыў бы сваю літаратурную дзейнасьць і заняўся нечым іншым. Аднак бачу, што тая крэатыўная меншасьць, якая заўсёды мяняе сытуацыю ў краіне, існуе. І яна павялічвае свае шэрагі.

Гутарыў Аляксандар Старыкевіч