“Як толькі ярмо зваліцца — будзе выбух беларушчыны»

Старшыня камісіі па адукацыі, культуры, навуцы й навукова-тэхнічным прагрэсе Палаты прадстаўнікоў НС Уладзімер Здановіч мяркуе, што ўжо ў кастрычніку законапраект «Аб правілах беларускай артаграфіі й пунктуацыі», распрацаваны Міністэрствам адукацыі ды Інстытутам мовазнаўства Акадэміі навук, стане законам. Прамотар клясычнага правапісу Зьміцер САЎКА лічыць, што нават 1 верасьня 2009 году занадта аптымістычным тэрмінам для прыняцьця гэтага дакумэнту, бо праект “больш чым сыры, унутрана супярэчлівы, а ў ілюстрацыйнай частцы — безнадзейна састарэлы яшчэ да моманту, калі на ім высахла чарніла”.

— Закон будзе прыняты ў названыя дэпутатам тэрміны толькі ў тым выпадку, калі ініцыятары яго ўвядзеньня ўсім “выкруцяць рукі” й пераканаюць уладу, што палітычнае значэньне гэтага закону надзвычайнае. Калі ім гэта не ўдалося зрабіць да сёньня, нягледзячы на ўсе гучныя заявы, наўрад ці ў іх атрымаецца зрабіць гэта так хутка.

— Што ўяўляе зь сябе “добраўпарадкаваны” варыянт беларускай артаграфіі й пунктуацыі?

— У параўнаньні зь леташнім варыянтам у сёлетнім ёсьць пэўныя касмэтычныя зьмены, але, па вялікім рахунку, гэта той самы дакумэнт. Толькі трошкі “падтынкаваны”, што не мяняе яго сутнасьці. На жаль, шырэйшай публіцы няма з чым параўнаць, бо леташні варыянт нідзе не публікаваўся, а сёлетні ёсьць толькі на ўрадавым прававым сайце — у друку ён так і не зьявіўся. Базавая частка дакумэнта распрацоўвалася 10 гадоў назад людзьмі, уяўленьне якіх пра мову склалася ў 50-60-я гады мінулага стагодзьдзя (палова аўтарскага калектыву ўжо адышла). Інакш кажучы, гэта ўжо помнік гісторыі. Кожную частку праекта пісаў іншы чалавек са сваімі ўяўленьнямі аб правапісе. Не было агульнага рэдактара, і з гэтай прычыны ў законапраект трапілі ўзаемавыключныя правілы. Дакумэнт ня толькі супярэчлівы, але й фрагмэнтарны. Шмат якія моманты, што засталіся па-за ўвагаю стваральнікаў правапіснага зводу 1959 году, так і не былі ўрэгуляваныя і ў гэтым праекце. Да таго ж шмат месцаў, асабліва ў пунктуацыйнай частцы, проста цэлымі абзацамі сьпісаныя зь некаторых спэцыяльных выданьняў, скажам, з кніг Леаніда Іванавіча Бурака. Каго будзе цікавіць грунтоўнейшая аргумэнтацыя, можа зазірнуць у публікацыю “Правілы левапісу” у часопісе ARCHE й пераканацца. А праект нават для звычайнага падручніка вельмі кепска напісаны. І наўрад ці б ён у такім выглядзе пабачыў сьвет, калі б трапіў на вочы добраму рэдактару.

Але самае кепскае тое, што ініцыятары новых правілаў імкнуцца зацікавіць найвышэйшае кіраўніцтва краіны не столькі сутнасьцю зьменаў у правапісе, колькі палітычнымі матывамі.

— А ім якая выгода?

Такім чынам яны паказваюць, што працуюць. Напрыклад, калі Інстытут мовазнаўства падрыхтаваў такую салідную працу, то гэта ставіцца ў заслугу дырэктару ўстановы Аляксандру Лукашанцу. Сустаршыня камісіі, якая дапрацоўвае праект, — дарадца міністра адукацыі Віктар Іўчанкаў. Удзел у такой пачэснай справе таксама дадасьць яму зорак на чыноўніцкія пагоны. Што яшчэ важнейшае можа быць для службоўца?!

— Ці паспрыяюць гэтыя зьмены ў правапісе большай пісьменнасьці вучняў ці сродкаў масавай інфармацыі?

— Па вялікім рахунку, не. Сродкі масавай інформацыі практычна й не карыстаюцца беларускай мовай, бо кіраўнік дзяржавы неаднойчы ясна тлумачыў, што беларуская мова беларускаму народу й не патрэбная (хоць неяк перад украінскімі журналістамі ён цьвердзіў і адваротнае). Для чаго гэта робіцца? Можа, Аляксандар Лукашанец так стараецца для Інстытуту, каб захаваць саму ўстанову (гадамі над інстытутам вісіць дамоклаў меч “рэарганізацыі”, што адзначае фактычнае зьнішчэньне)? Гэта важкая прычына, бо й сапраўды не хацелася б страціць адзіную на сёньняшні дзень пляцоўку, якая рэальна займаецца беларускім мовазнаўствам. Бо ж ніякіх надзей на ўнівэрсытэцкую навуку няма.

Трэба ўлічыць і яшчэ адну матывацыйную акалічнасьць: у свой час на напісаньне гэтага праекта дзяржава выдаткавала сур’ёзныя грошы. Праект пісаўся гадамі, узгадняўся, закрыта амяркоўваўся. Праўда, без асаблівага энтузіязму й плёну. На ўсе гэтыя крокі пайшлі бюджэтныя сродкі. І вось надышоў “момант расплаты”, калі трэба скласьці справаздачу. Якая можа быць справаздача, як не канчатковы дакумэнт? А іначай, куды гэтыя грошы падзеліся: закапаныя ў зямлю ці пушчаныя на вецер?

— А што, калі мова дзяржаве, нарэшце, спатрэбілася? Вось і вырашылі правілы ўзаконіць...

— Па вялікім рахунку, у атмасфэры такой палітычнай ізаляцыі, у якой знаходзіцца сёньня Беларусь, у сытуцыі дэ-факта адсутнасьці нацыянальнай ідэалёгіі мова ўсё ж такі робіцца той падставаю, якая легітымізуе ўвогуле існаваньне беларусаў як асобнай нацыі, а значыцца, і беларускай дзяржавы. Яна як бы ўладам і ня трэба, але — хай ляжыць у кішэні: можа, калі і спатрэбіцца. Пра зьмены й хістаньні ў стаўленьне да беларускай мовы з боку ўладаў сьведчаць нават шыльды на гарадзкіх будынках. Калі яны вывешваліся ў моманты асабліва палымянай любові да Расеі, дык пісаліся па-расейску. Калі ў моманты ахалоджваньня, да прыкладу, падчас газавай крызы — ужо па-беларуску. Гэта настолькі відавочна. Дзіва, што ня ўсе бачаць…

Поўны тэкст чытайце тут.