Беседка
Анастасія Зелянкова

«Мне перазванілі і сказалі, што зараз з вамі будзе гаварыць Джордж Буш»

Шэсцьдзесят год таму пачало сваё вяшчанне Радыё Свабода. Сёння ж сярод яго прыхільнікаў ёсць нават тыя, хто ніколі ў жыцці не слухаў радыё. У інтэрв’ю «Салідарнасці» дырэктар Беларускай службы Аляксандр Лукашук расказаў навошта яму званіў Джордж Буш, як муха спрацавала на КДБ і чаго ён ніколі не дазволіць у эфіры.

Фота Радыё Свабода

— Калі вы самі ўпершыню пачулі пра Радыё Свабоду і як аказаліся яе супрацоўнікам?

— Яшчэ ў школе нам казалі пра розныя варожыя галасы, якія з-за мяжы спрабуюць падарваць наш выдатны савецкі лад. Пачуў жа гэтыя “галасы” я ўжо, калі быў студэнтам. А вось аказаўся на Радыё Свабода выпадкова. Урывак з маёй кнігі зачыталі ў эфіры, пасля чаго мне доўга прыйшлося даваць тлумачэнні ў дзяржаўным выдавецтве “Беларусь”, дзе я на той час працаваў.

Увогуле ж на Радыё Свабода я працую з 1993 года, з 1999-га — у якасці дырэктара Беларускай службы.

Неяк ваш былы супрацоўнік фатограф Юрый Дзядзінкін са смехам расказваў мне, што людзі, пачуўшы, дзе ён працуе, увесь час перапытвалі: “Кім працуеш? Фатографам? На радыё?!”. Тым не менш сёння ўжо вырасла, напэўна, цэлае пакаленне прыхільнікаў Радыё Свабода, якія нават не чулі яго ў эфіры…

— Так. Мы не стаім на месцы і зараз Радыё Свабода — гэта больш чым радыё. У нас аграмадная інтэрнэт-вытворчасць: мы публікуем навіны, перадачы, аналітычныя агляды, вядзем вяшчанне праз інтэрнэт. Таксама у нас ёсць свая тэлеперадача на БЕЛСАТ — інакш кажучы, выходзім у тэлевізійную прастору.

Ну і, канешне, наша кніжная серыя “Бібліятэка Свабоды”, у якой выйшла вялікае мноства выдатных кніг. Гэта грунтоўныя даследаванні па беларускай гісторыі, культуры, палітыцы і проста зборнікі нашых славутых пісьменнікаў, сярод якіх Быкаў, Караткевіч...

Ёсць нейкая асаблівасць працы ў Беларусі?

— Беларусь — адзіная краіна ў Эўропе, на якую наша станцыя вымушаная вяшчаць, як і за часам халоднай вайны, — з-за мяжы. Паўсюль: у Расіі, Украіне, краінах Усходняй Еўропы праграмы Радыё Свабода транслююць мясцовыя станцыі — у FM і на ўльтракароткіх хвалях, па правадной сетцы, на сярэдніх хвалях. Нават у былой Югаславіі за часам Мілошавіча нашыя перадачы выходзілі ў эфір на станцыях-партнёрах.

У Беларусі шматлікія спробы дамовіцца пра рэтрансляцыю, у тым ліку за плату, улады адхілілі. Нават ў 90-я гады Радыё Свабода па-ранейшаму выходзіла з-за мяжы. А між тым я шмат ад каго чуў, што калі б у тыя часы хаця б на пару гадоў па сетцы запусцілі нашу праграму, сёння мы мелі б зусім іншую Беларусь. На жаль, гэтага не адбылося..

Увесь час даводзіцца бачыць навіны пра чарговае затрыманне журналістаў Радыё Свабода. Не ведзяце такую статыстку?

— Не, але я лічу гэта дзікай барбарскай сітуацыяй. Думаю, асаблівай розніцы тут паміж намі і журналістамі іншых незалежных беларускіх СМІ няма. Усім аднолькава дастаецца дубінкамі на дэманстрацыях, усім б’юць абсталяванне, рэгулярна затрымліваюць, часам могуць пасадзіць і на “суткі”.

Як і журналістам іншых недзяржаўных СМІ, нам зачынены дзверы ў кабінеты чыноўнікаў. Хаця як можна пісаць і быць цікавымі аўдыторыі без працы з тымі, хто прымае рашэнне і ад каго залежыць жыццё гэтых людзей? У гэтым сэнсе беларуская журналістыка робіць проста цуды і, нягледзячы на гэтыя ўмовы, стварае цікавы прадукт. Фактычна з адной завязанай рукой, з адным залепленым вокам, са скручанымі нагамі нашы журналісты ўсё роўна праходзяць гэтую дыстанцыю.

Даводзілася адчуваць ціск з боку спецслужбаў? Можа, нехта спрабаваў весці падрыўную дзейнасць знутры?

— Улады ў справе абмежаваць дзейнасць СМІ дамагліся свайго. Таму няма асаблівай неабходнасці нейкага больш падрабязнага кантролю. Але, як і ўсе СМІ, мы знаходзімся пад пільнай увагай спецслужбаў. Ва ўсіх ёсць свае куратары, якія сочаць за тым, што робіцца, як робіцца, пішуцца дакладныя… Часам нам ствараюць розныя непрыемнасці ў выглядзе адключэння святла, блакацыі сайтаў, сігналаў з месца падзей — ну дык гэта звычайная справа, якая адбываецца з усімі СМІ ў Беларусі.

Хаця, трэба сказаць, улада не пайшла па шляху такога татальнага кантролю, як ў Паўночнай Карэі, ці нават ў Кітаі. Пакуль мы бачым толькі асобныя “нязручнасці” і толькі тады, калі нехта лічыць гэта патрэбным. У прынцыпе зрабіць для кожнага з нас жыццё невыносным умення і магчымасцяў у іх хапае.

— Ёсць нейкія перадачы ці матэрыялы, якія вы лічыце сваім журналісцкім поспехам?

— Увогуле тое, што мы робім у гэтых умовах, ужо само па сабе паспех. А вось нядаўна ў кніжнай краме ўбачыў хрэстаматыю па гісторыі Беларусі — афіцыйнае выданне, якое выкарыстоўваецца ў школах. Пагартаў і раптам бачу, што адзін тэкст у ёй узяты з нашай кнігі з “Бібліятэкі Свабоды”. Там цытуецца эсэ нашага калегі Вінцэся Мудрова. У нас была перадача, якая называлася “Альбом сямейны”, дзе расказвалася пра забытыя паняцці савецкіх часоў, пра тое, як тады ўспрымаліся напрыклад, мініспадніцы, “Бітлз”, як з’явіліся “Песняры”. Вельмі цікавая кніга. І вось цэлы раздзел з яе ўключылі ў падручнік. Канешне, без спасылак на Радыё Свабода. Але, калі я бачу такое, калі разумею, што створанае намі даходзіць да школьніка, я не хачу ніякіх спасылак.

А калі гаварыць пра перадачу, то я, напэўна, мог бы ўзгадаць навагоднюю праграму 2010 года. Зразумела, як і іншыя СМІ мы падрыхтавалі святочную перадачу — з аглядам падзей мінулага года, з традыцыйным поглядам наперад… Але ў гэтыя дні перад новым годам было такое адчуванне, што нельга даваць гэта.

Я сам быў падчас выбараў 2010 года на Плошчы, прайшоў ад Кастрычніцкай да Незалежнасці, быў там падчас разгрому, некалькі разоў выходзіў у эфір для тэлекампаніі СNN і для Радыё Свабоды. Калі вярнуся ў Прагу пасля 19-га заставаліся сядзець за кратамі яшчэ болей за 700 чалавек – на Акрэсціна, на Валадарцы, у амерыканцы, у Жодзіна... І выдатна ў гэтыя дні працавалі беларускія праваабарончыя арганізацыі. Яны знаходзілі ўсіх, хто быў затрыманы, і выкладалі спісы ў інтэрнэт.

Вось мы і вырашылі прачытаць гэтыя імёны ў эфіры. Падумалася, што яшчэ лепш будзе, калі гэтыя імёны прачытаем не мы, а вядомыя людзі.

Зразумела, мы ўсю навагоднюю праграму выкінулі і сталі званіць розным асобам тут, у Беларусі, і за мяжой і прасіць прачытаць гэтыя імёны. Пагадзіліся і былая дзяржсакратар ЗША Кандаліза Райс, і міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі, і міністр замежных спраў Чэхіі Карл Шварцэнберг, і філосаф Фрэнсіс Факуяма. Звярнуўся з такой просьбай да Гавэла і ён пагадзіўся адразу. У Расіі дазваніліся акцёру Сяргею Юрскаму, папулярным пісьменнікам, прадстаўнікам беларускай дыяспары, старшыні Рады БНР Івонцы Сурвілле. Званілі ў Літву, у Аўстралію… Знакамітыя людзі з самых розных куткоў свету сталі чытаць гэтыя імёны. Усе лічылі патрэбным ўзяць ў гэтым удзел.

Тым часам людзі, якія мне дапамагалі, знаёмыя амерыканцы ў Вашынгтоне спыталіся, каго я яшчэ хачу з амерыканскіх палітыкаў? На што я сказаў, што нікога не хачу з Белага Дома, таму што гэта выканаўчая ўлада – няхай яны займаюцца як выканаўчая ўлада гэтай сітуацыяй у Беларусі, — але я б хацеў звязацца з Бушам. Буш 5 ці 6 разоў сустракаўся з беларускімі палітычнымі актывістамі, палітзняволенымі, з дачкой Казуліна, і я ведаў, што ён пагадзіўся б.

І вось Кандаліза Райс перадала маю просьбу, пагаварыла з яго людзьмі, мне перазванілі і сказалі, што зараз з вамі будзе гаварыць Джордж Буш. І Буш перазваніў. Я папрасіў яго прачытаць імёны кандыдатаў, якія ў той час сядзелі. І ён на беларускай мове з амерыканскім акцэнтам абвясціў: “Кандыдаты ў прэзідэнты Беларусі” і далей прачытаў усе гэтыя імёны. Так гэтая перадача і выйшлі ў эфір. Адкрываў яе Джордж Буш, завяршаў Вацлаў Гавэл.

У гэтым сэнсе гэта была абсалютна ўнікальная праграма, якая вырасла з той сітуацыі, што была ў Беларусі. І рэакцыя людзей на яе была самая фантастычная. Адна дзяўчына напісала: “Чую імя маёй мамы… хочацца плакаць, ад гонару зараз лопну!”.

Пра гэтую перадачу напісалі “Вашынгтон Пост”, і “Нью-Ёрк таймс”, дзясяткі замежных выданняў.

— І ўсё ж такі вы пайшлі на своеасаблівую рызыку. А што для вас важней: рэйтынг ці высокія адукацыйныя мэты, зрабіць цікава ці карысна?

— Журналістыка, на жаль, не мае такой раскошы, як выбіраць паміж адным і другім. Канешне, калі глядзець на лічбы і толькі імі мераць паспех, то трэба тады займацца парнаграфіяй. Там папулярнасць намнога дзясяткаў вышэй.

Калі ж рабіць толькі высокі, акадэмічны прадукт, не завязаны на прыкметах сённяшняга дня – для гэтага ў прынцыпе ёсць і кнігі, і выдавецтвы, і спецыялізаваныя групы. У Беларусі асаблівая сітуацыя.

Яшчэ не трэба забываць, што мы працуем на мове, якая практычна выведзена з ужытку татальна і застаецца толькі сярод аўдыторыі на пасіўным успрыняцці. Гэта яшчэ цуд, што ўвогуле беларускамоўныя СМІ ў гэтай сітуацыі застаюцца. Тут мераць лічбамі проста не прыходзіцца, тут трэба проста дзівіцца.

Да таго ж традыцыйныя аўдыторыя цяпер рэдка з’яўляюцца прыхільнікам аднаго СМІ. Гэта значыць, што кожны сродак масавай інфармацыі павінен займаць сваю нішу, даваць свой тавар. У нас напрыклад, штодня 20 публікацый бяруць іншыя сайты. І ў гэтых сайтаў зусім іншыя аўдыторыі, якія часам у 10 разоў пераўзыходзіць аўдыторыю Свабоды.

Не трэба забываць і пра сацыяльныя сеткі. Літаральна месяц таму я атрымаў е-мэйл ад знакамітай амерыканскай журналісткі Эн Эплбаўм — сярод іншага яна жонка міністра замежных спраў Польшчы Сікорскага, аўтарка кніг, шматлікіх даследаванняў, актыўны калумніст. Яе зацікавіна адно наша паведамленне, якое яна рэтвітнула. Яна мне піша: “Прабачце, што звяртаюся, але гэты тэкст стварыў маленькую сенсацыю. Яго перадрукавалі яшчэ 400 маіх сяброў. Не маглі б вы даць падрабязнасці”. Я даслаў ёй больш падрабязную інфармацыю. На наступны дзень яна мне піша: “Ведаеце, у мяне асабісты рэкорд, вашу навіну ўзялі 801 чалавек, такога ў мяне ніколі не было.” І гэта адна з самых вядучых журналістаў у Вашынгтоне!

Праз тыдзень мы з ёй размаўлялі па іншых справах і я спытаўся пра лёс таго матэрыялу. Кажа: 1200. Так адзін матэрыял, на які падпісваецца 1 чалавек можа мець вось такі эфект і дасягнуць такой велізарнай аўдыторыі.

Калі журналіст любога выдання знаходзіць высакаякасны арыгінальны матэрыял, яго возьмуць усе агрэгатары і ён дасягне такой аўдыторыі, якой сам гэты сродак інфармацыі ніколі не будзе мець. Гэта новая рэальнасць.

Любое выданне не абыходзіцца без нейкіх ляпаў. Можа, прыпомніце найбольш цікавыя?

— Думаю, галоўны ляп у журналістыцы — гэта тое, пра што ты не паведаміў. Павінен быў зрабіць гэта рэпартаж, ці фота, ці запісаць інтэрв’ю, а не зрабіў. А ўжо калі дзе памыліліся, то гэта ж натуральна. Калі вельмі хутка працуеш, без гэтага не абыдзецца.

Але ў нас быў аднойчы выпадак, калі чалавек, здаецца яшчэ ў Мюнхене, пачаў чытаць навіны, і яму ў рот заляцела муха. Навіны сарваліся.

— І што падумалі слухачы?

— Напэўна, што нас зноў глушаць спецслужбы.

— Пра што Радыё Свабода ніколі не будзе пісаць і гаварыць?

— Ведаеце, пра любую тэму можна напісаць, проста ёсць рэчы, якія мы не напішам пэўным чынам. Галоўнае не што, а як. Мы ніколі не напішам так, каб гэта абразіла чалавечую годнасць. У нас не будзе нізкапашыбных жартаў.

Мы можам прааналізаваць нейкі феномен, напрыклад, чаму людзі ставяцца так ці іначай да нацменшасцяў, ці існуе праблема антысемітызму, чаму Аляксандр Лукашэнка з’яўляецца ў атачэнні бландзінкі і брунеткі і што гэта азначае з пункту дыпламатычнага, культурніцкага. Але нават пра гэтыя тэмы мы напішам з павагай да адукаванага чытача, звычайных норм маралі.

У нас не будзе, відаць, здзеку і смеху на палітзняволенымі. Патрабаванні прыстойнасці і здаровага сэнсу – гэта патрабаванні, якія нас абмяжоўваюць. І я рады гэтым абмежаванням.

— Сярод аўтараў Свабоды можна пабачыць легендарныя імёны…

— Так, гэта і вядомыя палітолагі і людзі культуры. Яны абдзелены ўвагай дзяржаўных СМІ, бо ў сённяшніх умовах нацыянальная культура і нават гаварэнне па-беларуску – гэта ўжо ёсць палітыка.

Нашым вялікім сябрам быў Васіль Быкаў. Ён не толькі браў удзел у перадачах, інтэрв’ю, але калі пачаўся вандроўны перыяд яго творчасці, ён з Фінляндыі прысылаў нам ў Прагу свае новыя творы. На Свабодзе гучалі ўпершыню ягоныя прыпавесці, а затым і апошняя кніга – аўтабіяграфія “Доўгая дарога дадому”. Дарэчы, калі ён толькі скончыў гэтую працу, я папрасіў адразу даслаць яе нам. Быкаў загрузіў усё на дыск і даслаў звычайнай поштай. Але калі нам прынеслі гэты дыск і мы яго адкрылі, аказалася, што нічога не запісалася. Тады ўжо ён раздрукаваў на прынтары і прыслаў нам рукапісам.

Пазней мы запрасілі Быкава ў Прагу, ён прыехаў і начытаў нам. І зараз у нас ёсць гэтыя шэсць гадзін чытання Быкава.

І Быкаў і ягоныя сябры былі і аўтарамі і героямі Свабоды. Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, любое сучаснае імя, — усе гучалі тут. Гэта ж тычыцца і гісторыкаў, і навукоўцаў, і мастакоў. Іх галасы, іх меркаванне захоўваецца і для будучых пакаленняў.

Эдысон прыдумаў запіс 150 год таму, а беларускія запісы існуюць толькі больш-менш пасля вайны. Напрыклад, сёння цяжка знайсці запіс голасу Янкі Купалы. Па-мойму каля хвіліны ёсць запіс, дзе ён верш чытае. Так што для беларускай культуры гэтая аўдыёгісторыя даволі новая ў пэўным сэнсе рэч.

— У чым сакрэт вашага даўгалецця?

— Радыё Свабода — як СМІ — сваёй мэтай мае вельмі ясную задачу — стаць непатрэбным. Дачакацца, калі яго закрыюць. Так, як закрылі вяшчанне па-літоўску, па-польску, па-чэшску, па-вугорску, па-латышску… Пасля таго, як гэтыя краіны ўступілі ў Еўразвяз, калі сталі сябрамі НАТА, калі там запанавала вяршэнства закона і дэмакратычныя працэдуры сталі проста часткай жыцця, навошта амерыканскаму бюджэту мець такі сродак масавай інфармацыя, як для Ірана ці іншых краін, дзе не існуе свабоды друку?

У гэтым сэнсе адзіная прычына, чаму Радыё Свабода працягвае працаваць — гэта сама сітуацыя ў Беларусі. Тое ж і ва Украіне, Расіі. І галоўны цяжар, канешне, у гэтых краінах нясуць мясцовыя журналісты.

Але паглядзіце, што здарылася ў Расіі. Здавалася б, настолькі развітая прафесійная структура сродкаў масавай інфармацыі, а калі пачалося шаленства з Крымам, аказалася, што ўсё гэта не больш чым прапагандысцкая машына. На 98%. 300 чалавек, якія атрымалі з рук Пуціна гэтыя ўзнагароды — вось і ўвесь адказ на тое, што свабода слова не можа існаваць у адрыве ад іншых свабод грамадства, ад зменнасці кіраўніцтва, ад дэмакратычных працэдур выбару, ад канстытуцыйных гарантыяў.

Насамрэч вельмі лёгка заглушыць, закрыць, змяніць. І прыклад Расіі паказвае, што такія міжнародныя засцерагальнікі, якія існуюць у выглядзе вяшчання на нацыянальных мовах з замежжа, — гэта патрэба, якая па сённяшні час застаецца актуальнай.

Оцените статью

1 2 3 4 5

Средний балл 0(0)